“Mannen zijn vooral bang voor vrouwen”
Mineke Schipper verklaart de mannelijke macht over het vrouwenlichaam
De Morgen – 17-10-2018 – Marnix Verplancke
Over de vrouw en haar lichaam zijn al bibliotheken vol geschreven, maar dan vooral door mannen. Want wat je vreest, hou je maar beter onder de duim. In Heuvels van het paradijs schetst Mineke Schipper (79) hoe de man de vrouw in bezit kon nemen, bang als hij is voor haar borsten, vagina en menstruatiebloed.
‘Flora smetteloos als een bloesem
Naakt haar leden voor mijn ogen;
Glanzend zachte maagdenborsten,
Een boezem die bevallig rijst
Als heuvels van het paradijs.
O genot van dit bezit.’
Het is maar één strofe uit een middeleeuws studentenlied dat op het eerste gezicht een ode wil zijn aan de bevallige schoonheid van de vrouw. Tot in de laatste regel de aap uit de mouw komt en duidelijk blijkt waar het allemaal om te doen is: het bezitten van die vrouw.
Voor Mineke Schipper, emeritus hoogleraar Interculturele Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Leiden, is dat studentenlied typerend voor duizenden jaren man-vrouwrelaties, waarbij het evenwicht steeds meer in het gedrang kwam en de man de vrouw in bezit nam. “De oudste beeldjes die we hebben teruggevonden, zijn zo’n 35.000 jaar oud en tonen allemaal vrouwen”, legt ze uit. “Als je naar de oudste scheppingsverhalen kijkt, valt op dat de goden vaak vrouwelijk zijn. De aarde heeft dan een vrouwenlichaam met veel geboortekanalen waaruit het leven tevoorschijn kruipt. Ze schenkt leven zonder dat daar enige mannelijke inbreng aan te pas komt.
“Duizenden jaren gaat dat zo door, tot opeens een man het verhaal binnendringt. Hij gaat op het lijf van Moeder Aarde zitten en begint er balletjes uit te pulken waarvan hij schepsels kneedt. Van dan af ligt de aarde er passief bij. Nog een paar millennia later kan Moeder Aarde pas leven schenken nadat de hemelgod zijn zaad op haar heeft laten neerregenen. Hoe dichter je bij het heden komt, hoe machtiger die hemelgod wordt, tot hij degene is die alle leven schept.”
Het is een universeel patroon, schrijft Schipper in Heuvels van het paradijs, dat finaal zijn beslag krijgt in de monotheïstische godsdiensten. “In het Oude Testament staan twee scheppingsverhalen”, zegt ze. “In het eerste schept God man en vrouw via het woord. In het tweede maakt hij Eva uit een rib van Adam. Dat zie je wereldwijd steeds vaker op een bepaald moment, dat God eerst de man en pas nadien de vrouw schept, of dat het mannelijke schepsel van kostbaarder materiaal is gemaakt en het vrouwelijk uit een onderdeel van die man, zoals een grote teen, een stukje uit de dij of een rib.
“Soms schept God alleen de man en geeft hij hem daarna de opdracht zichzelf een vrouw te maken. Die man neemt dan een stuk hout en beitelt de eerste vrouw bij elkaar.”
De vraag is dan waarom die man het laken naar zich toe trok.
Mineke Schipper: “Hij vond het wellicht buitengewoon onrechtvaardig dat hij zijn eigen soort niet kon genereren. Waarom kunnen vrouwen meisjes en jongetjes baren en mannen helemaal niets? Dat is een enorm onevenwicht. De barende Moeder Aarde moest daarom plaats maken voor de scheppende God.
“Veelzeggend vind ik dat vrouwelijke goden nooit een penis aan hun lijf willen, terwijl mannelijke goden alles willen hebben en kunnen. Dus krijg je verhalen over goden met borsten. In Lessines, in het Hopital Notre-Dame à la Rose, hangt een schilderij van Jezus met borsten. In het Oude Testament wordt God ook wel El Shaddai genoemd, wat precies dit betekent: de God met borsten. Alleen wordt dat bij ons vertaald als God de almachtige.
“Hindoe-goden hebben ook weleens borsten, zoals Shiva bijvoorbeeld, die soms androgyn wordt en de kinderen zoogt die hij uit zijn duim laat komen. In sommige culturen bestaan verhalen over kinderen die geboren worden uit de oksel of de knieholte van de man. Van de penis een geboortekanaal maken was blijkbaar toch wat te pijnlijk. (lacht)”
Waarom wilden mannen vrouwen worden? Is hier sprake van jaloezie of angst?
“In de loop van de geschiedenis werden steeds meer terreinen ontoegankelijk voor de vrouw. Vrouwen mochten geen lid worden van gilden, en bepaalde beroepen, niet toevallig deze met de hoogste status natuurlijk, stonden niet open voor hen. In de 13de eeuw wilde Bettisia Gozzadini rechten studeren aan de universiteit van Bologna. Omdat vrouwen niet toegelaten werden, verkleedde ze zich als man. Ze werd de briljantste student en later zelfs docent, maar ze moest wel doceren vanachter een gordijn omdat haar schoonheid de aandacht van de mannelijke studenten te veel zou afleiden.
“Vrouwen hoorden in huis, want ze konden allerhande dingen niet omdat hun schedel te klein was en ze daardoor benepen hersenen hadden. Mannen gebruiken steevast twee technieken: het kleineren van vrouwen en tezelfdertijd heel gevaarlijke krachten aan hen toeschrijven. Ze zijn dus niet alleen dom en zwak, maar ze bezitten krachten die de man onder controle moet zien te houden. Mannen zijn dus vooral bang voor vrouwen.”
Vrouwen met blote vulva’s werden gebruikt om de vijand af te schrikken, schrijft u. Toch een raar gebruik?
“Dat is niet zo lang geleden nog gebeurd in Nigeria. Daar hebben de vrouwen uit de Niger Delta door hun vulva te ontbloten de hoge piefen van Shell verjaagd. Het is toch het geboortekanaal waar we allemaal uitkomen, hè. Dat laat geen mens koud.”
Vandaar het idee van vaginale tanden ook?
“Inderdaad, men dacht dat de vagina een rij tanden had die de penis kon afbijten. Van psychiaters weet ik dat mannen nog steeds onder dat soort angsten lijden. De wetenschap heeft dat soort bijgeloof niet kunnen weerleggen. Misschien wel omdat ze lang meegegaan is in het patriarchale verhaal. Vrouwen werden alleen maar gezien als ruwe ondergrond waarin het mannelijk zaad kon opschieten. De man schuift dan met zijn zaad kant-en-klare wezentjes naar binnen.
“Aristoteles zei al dat het superieure deel van de mens, de ziel, via het zaad van de man de baarmoeder ingaat. In de 17de eeuw zag Antonie Van Leeuwenhoek in sperma kleine mensjes zitten. Zijn collega Reinier de Graaf bestudeerde een buitenbaarmoederlijke zwangerschap en kwam tot een heel andere conclusie. Die zag ‘allemaal bollekens’ in de ‘testikels’ van de vrouw zitten, wat dus toch eitjes moesten zijn.”
Ook maagden- en menstruatiebloed schrok mannen af?
“Als je maar genoeg wilde verhalen vertelt, krijg je mensen voor alles bang, en dan geloven ze grif dat zulk bloed giftig is. Maar ook menstrueren hebben mannen overgenomen. Er zijn getuigenissen van mannen die menstrueren via hun penis. Als je het idee hebt dat die vrouwen de mannen ontzettend te pakken hebben gehad bij hun geboorte en dat ze hen via hun moedermelk ook nog langdurig besmet hebben, dan moet daar iets aan gedaan worden natuurlijk.
“Bij de Wogeo van Papoea-Nieuw-Guinea krijgen jongens op hun twaalfde een snee in de tong. Met die tong hebben ze immers lange tijd aan de tepel gezogen, en die smet moet worden weggenomen. Daarom moet het bloeden, als teken dat die jongens voortaan niet meer bij de vrouwen horen, maar bij de mannen. Hetzelfde zie je ook bij besnijdenis bij jongens. Het bloed dat daarbij vrijkomt is een compensatie voor de menstruatie. Dat zijn allemaal signalen die wijzen op ‘wij ook, wij ook’.”
Hoe past vrouwenbesnijdenis in dit verhaal?
“Ook die komt voort uit mannelijke angst, de angst dat de vrouw zou vreemdgaan en oncontroleerbaar zou worden. De Dogon uit Mali rechtvaardigen vrouwenbesnijdenis in hun oorsprongsverhaal. Dat vertelt over de god Amma die de aarde schept, met haar wil paren, maar inziet dat hij eerst haar termietenheuvel, de clitoris die tegen hem opstaat, moet verwijderen voor dat zal lukken. Terwijl zij bloedt, lukt het hem.
“Het is steeds een kwestie van wie macht heeft over wie. Een Indiase ontstaansmythe heeft het over twee grote gouden eieren die door het heelal zweven. Wanneer ze botsen wordt het ene ei de hemel en het andere de aarde. ‘Jij bent zo groot’, zegt de hemel tegen de aarde, ‘zo kan ik je niet nemen. Maak jezelf kleiner.’ De aarde gehoorzaamt en begint te krimpen tot ze de vorm die ze nu heeft. Het idee dat de ideale vrouw kleiner, jonger en minder begaafd is dan de man komt overal terug.”
Welke invloed had dit op de sociale positie van de vrouw?
“Oorspronkelijk waren er wellicht meer matrilokale gemeenschappen, waarbij na het trouwen de jongen bij het meisje op het erf kwam wonen. Zij verkeerde dan in een prettige positie omdat ze in een vertrouwde omgeving bleef. Geleidelijk aan is dit verschoven naar een patrilokale gemeenschap, waarbij het meisje ging inwonen bij de familie van haar man. Dat leidde soms tot moeilijke situaties.
“In Congo, waar ik lang heb gewoond en wetenschappelijk onderzoek heb gedaan, zei men: ‘Eten met een vrouw is eten met een heks.’ Die vrouw komt van buiten de familie. Ze heeft vreemd bloed, maar je moet haar op de koop toe nemen, want zij moet die gewenste zoon produceren natuurlijk. Je ziet daar vreemdelingenangst op kleine schaal.
“Hoe meer het de patrilokale kant op ging, hoe zwakker de positie werd van de vrouw. Dochters werden ruilgoederen om de banden tussen verschillende families te versterken. Jouw zoon krijgt mijn dochter en mijn zoon jouw dochter. Dit houdt hiërarchie in natuurlijk want degene die geeft, heeft meer macht dan degene die gegeven wordt, net zoals degene die baart meer waard is dan degene die het leven krijgt.”
Het Oude Testament is het eerste religieuze boek waarin geen enkele vrouwelijke godin macht heeft, schrijf je. Wat zegt dit over ons?
“Dat we vastzitten in een nefast patroon. Het christendom was aanvankelijk heel revolutionair. Tijdens de eerste twee eeuwen zaten mannen en vrouwen gewoon samen in de kerk en de vrouwen konden net zo goed voorgaan als de mannen. Zelfs slaven mochten meedoen, want die hadden ook een ziel. Hoe meer de kerk echter een machtsinstituut werd, hoe meer ze zich liet beïnvloeden door de oude Joodse en Griekse tradities. Daarbij werd naar verschillen gezocht, en overal waar die benadrukt worden, krijg je hiërarchie, dus ook in het christendom.”
Maar er was toch ook Maria?
“Zij was inderdaad de moeder van God, maar God de moeder kon zij nooit worden. We kunnen ons ook afvragen of zij wel een echte vrouw was. Volgens de verhalen is Maria nooit bezoedeld met zaad. Zij heeft nooit gemenstrueerd en haar maagdenvlies is intact gebleven. Geen enkele vrouw kan zich daardoor met haar meten. Haar vrouwelijke kenmerken mogen geen rol meer spelen, want echte vrouwen zijn natuurlijk wel bezoedeld, waardoor ze geen priester konden worden noch de Bijbel konden interpreteren.”
De zogende Maria werd een allesoverheersend thema in de schilderkunst, tot op een bepaald moment Maria’s bloesje netjes dicht ging en er geen borst meer te bespeuren viel. Hoe komt dat?
“Dat werd midden 16de eeuw beslist, op het Concilie van Trente. Ze werd zo prachtig geschilderd dat die borsten iets erotisch begonnen te krijgen, zeker voor celibatair levende mannen. Dus beslisten de bisschoppen dat het gedaan moest zijn. Wat ik erg vind, is dat je zo de enige echte functie van die borsten afknijpt en hen terugbrengt tot erotische objecten.
“Toen ik nog in Congo woonde, liepen de vrouwen in de dorpen met ontblote borsten en niemand die daar iets van zei of er seksueel opgewonden van werd. Vergelijk dat eens met onze overgeërotiseerde blik, waarbij misbaar wordt gemaakt wanneer een moeder haar kind in het openbaar zoogt.”
Moeten we depatriarchaliseren?
“Misschien wel ja. Het belangrijkste is dat we gaan beseffen dat die oude boodschappen nog steeds in de wereld rondhangen. Ik vind het belangrijk om onze angsten onder ogen te zien en ze niet weg te lachen. We moeten ze kennen om er iets aan te kunnen doen. De onzekerheid en het gebrek aan mogelijkheden heeft de vrouw gereduceerd tot haar uiterlijk. Daardoor is competitie ontstaan tussen de vrouwen onderling, terwijl ze zoveel meer in petto hebben dan dat uiterlijk.
“Omgekeerd geldt dat ook voor mannen. Zij zijn ook slachtoffers, zeker wanneer het op de opvoeding van de kinderen aankomt. Moeders denken dan al vaak dat mannen daar niets van kunnen en niet de juiste handdoek zullen vinden om mee te geven aan het kind naar het zwembad. Mannelijke regels leiden ertoe dat ze hun emoties niet mogen tonen en alsmaar met elkaar in concurrentie moeten gaan. Ook dat is ontzettend jammer. Ik denk dat we hieruit kunnen raken door ons bewust te worden van onze angsten en elkaar te gaan zien als feilbare mensen met tekorten.”
En zijn we daarmee bezig?
“Het is niet makkelijk. Wat me opvalt aan het #MeToo-gebeuren, is dat vrouwen zichzelf in de slachtofferrol houden. Ze zouden beter #HeToo zeggen natuurlijk, de dader aanwijzen.”
Asia Argento draaide de #MeToo-rollen op haar manier om door een zeventienjarige jongen dronken te voeren en te verkrachten. Bewijst dit dat het niet over mannelijk of vrouwelijk gaat, maar wel over macht?
“Inderdaad, het gaat over historisch gegroeide machtspatronen. Mannen moeten superieure zonen produceren en in sommige tradities wijst een dochter op zwak zaad. Vandaar al die abortussen in India en China, die volgens mij uiteindelijk tot heel veel meer geweld tegen vrouwen zullen leiden. Je gaat immers achter een schaars goed aan, waardoor meisjes gekidnapt worden. ‘18 gouden dochters zijn minder waard dan een zoon met een bochel’, is een bekend gezegde in China. Ga daar maar eens aan staan.”
Hoe verander je een attitude die al duizenden jaren oud is?
“Ik heb ooit een boekje gepubliceerd in Nairobi en Johannesburg dat Source of All Evil heette. Het ging over Afrikaanse spreekwoorden over vrouwen. Later kreeg ik de reactie van Zuid-Afrikaanse vrouwengroepen dat ze niet goed wisten wat ze moesten aanvangen met die spreekwoorden, tot ze overal waar ‘man’ stond ‘vrouw’ plaatsten en omgekeerd. Toen hebben ze enorm gelachen en beseft dat ze opeens ook alles anders konden gaan doen.
“In Zuid-Korea heerste ook het idee dat jongens alles zijn en meisjes niets. De overheid heeft daarom zwaar ingezet op het aantonen dat dit niet zo is, via informatiecampagnes en posters op school. De vooroordelen zijn daardoor aanzienlijk minder groot geworden. Je kunt dus best wel iets veranderen.”
#MeToo kan dus echt het verschil maken?
“Ik geloof dat wel, ja. Ik was ooit buitenlandsecretaris van de Nederlandse PEN (schrijversvereniging die zich onder meer inzet voor verdrukte schrijvers en journalisten, red.). Ik zat in Rio op een congres waar ik een motie ingediend had over verdwenen schrijvers. Mijn Waalse collega wilde het daar helemaal niet over hebben. Hij begon me weg te zetten als zijn ‘petite charmante collègue des Pays-Bas’, waarop ik meteen repliceerde dat ik het met mijn ‘charmante collègue de la Wallonie’ graag over de inhoud wilde hebben.
“Ik denk dat steeds meer vrouwen beseffen hoezeer ze door de eeuwen heen zijn afgerekend op hun baarcapaciteit of hun buitenkant. En vaak nog steeds. Je hebt inhoudelijk echt iets te vertellen terwijl de journalist het vooral over je jurkje wil hebben. Daar moeten we niet meer aan meedoen.”
Tot mijn zesde was ik ervan overtuigd dat wie dood ging, werd aangetroffen in dezelfde pose: op de rug, met de benen netjes naast elkaar en de armen opengespreid, een kruis vormend. Dat kwam door de Jezusbeelden die overal in mijn omgeving tentoongesteld hingen; in het groot boven het marmeren altaar in de kerk, in het klein boven vrijwel elke voordeur in het dorp, naast het bed van mijn ouders. De bleke benen mooi recht naast elkaar, de armen gespreid. Jezus was lang de enige dode die ik kende.
Ganymed goes Brussels
