Leugens
De Standaard – 31.08.2018 – Veerle Beel
Af en toe een loopje nemen met de waarheid: het zit in ons ingebakken.
We liegen veel meer dan we denken.
Liegen is des mensen. We doen het veel meer dan tot nog toe werd aangenomen, zo blijkt uit een wetenschappelijk experiment dat te zien was op de Britse televisie.
Wat zei u vanmorgen tegen uw buurman die vroeg hoe het met u gaat? Of tegen die collega, die polste wat u van zijn werk vond? De kans is groot dat u niet helemaal de volle waarheid hebt verteld. We vertellen dagelijks een heleboel kleine – en grotere – leugens, en we doen dat vaker dan tot nog toe werd aangenomen.
Dat blijkt uit de BBC-reportage ‘A Week without Lying, the Honesty experiment’, die deze week werd uitgezonden. De Nederlandse psychologe Sophie van der Zee (Erasmus Universiteit Rotterdam) was een van de drie wetenschappers die meewerkten.
Wat hebt u geleerd?
‘We hebben vastgesteld dat mensen veel meer liegen dan we uit eerder onderzoek konden besluiten. En ook dat iedereen op een andere manier liegt: de ene persoon gaat meer bewegen, de andere bevriest als het ware. Nog iemand anders gaat juist heel veel praten en veel details verzinnen. Ook hebben mensen verschillende motivaties om te liegen: de een doet het vooral om anderen niet te kwetsen, de ander doet het om er zelf beter uit te komen. Liegen is veel persoonlijker dan we tot nu toe dachten. Wetenschappelijk onderzoek moet daar voortaan rekening mee houden.’
Een leugentje om bestwil, of iemand anders niet te kwetsen: kan dat kwaad?
‘Hangt ervan af. Er deed een vrouwelijke priester mee die zei dat ze vaak ‘white lies’ vertelde, om andere mensen niet te kwetsen. Ze zei dat ze de waarheid boven de leugen verkoos, maar als ze moest kiezen tussen leugen en liefde, koos ze voor dat laatste. Dat klinkt goed, maar we zagen dat het complexer was.’
‘Ruth loog bijvoorbeeld tegen een man die voorleest in de kerk en die feedback vroeg. Je hoorde hoe ze de vraag ontweek en je zag haar “fine” zeggen terwijl ze met haar hoofd nee schudde. Volgens mij doet ze dat niet alleen om aardig te zijn, maar ook omdat haar Kerk niet zoveel mensen telt, en ze de man niet wil afschrikken. Ze heeft hem in de toekomst waarschijnlijk nog nodig. Conclusie: ook als mensen zeggen dat ze liegen om anderen niet te kwetsen, speelt vaak eigenbelang mee.’
Worden mensen er gelukkiger van als ze vaker de waarheid vertellen?
‘Voor proefpersoon Moo – een marketing adviseur van Brits-Indiase afkomst – was het bevrijdend om niet altijd in de eerste plaats aan anderen te denken. Ze had haar ouders beloofd om tijdens hun vakantie voor hun huis te zorgen, maar zag er tegenop omdat het nogal ver rijden was. Ze durfde nu haar partner mee te vragen, zodat ze die lange rit niet alleen zou hoeven te maken. Tot haar verrassing zei haar vriendin ja en ze maakten er een leuke roadtrip van. Maar Moo maakte ook een crisis door: ze vroeg zich af of ze dan in alle jaren voordien “fake” was geweest. Ze begon erg aan zichzelf te twijfelen.’
Is het mogelijk om altijd de waarheid te vertellen?
‘Het is zeker mogelijk om waarachtiger in het leven te staan. Maar mensen die nooit een leugen vertellen of een waarheid verzwijgen, hebben het lastig. Sommige mensen met autisme ervaren dat hun onvermogen om smalltalk te vertellen de sociale interacties bemoeilijkt. Let wel, niet liegen betekent niet dat je ongevraagd alles moet zeggen wat in je opkomt. Daar worstelde priester Ruth erg mee.’
Hoe definieert u liegen dan wel?
‘De waarheid vertellen betekent niet dat je alles moet zeggen, maar wel de essentie. Als je partner je vraagt met wie je iets gaan drinken bent, hoef je niet alle mensen in de kroeg op te noemen. Maar als je enkel zegt dat het met vrienden was, terwijl je ex er ook bij was, dan is dat een leugen.’
Mensen die overdrijven, liegen die ook?
‘Dat is een dunne lijn. Als je jezelf beter voorstelt dan je bent, omdat je wilt dat anderen een beter beeld van je krijgen, ben je aan het liegen. Als het duidelijk is voor de gesprekspartner dat je overdrijft met vermaak als doel, is het entertainment, niet liegen. Als het niet duidelijk is voor je gesprekspartner, zou ik het weer liegen noemen. Komieken en cynici zijn hiervan uitgesloten. Van hen weet hun publiek dat ze dit doen. Zoals we in het Engels zeggen: liegen gebeurt zonder forewarning, zonder vooraf te verwittigen.’
Is er een verband tussen creativiteit en liegen?
‘Om ingewikkelde leugens te vertellen, of je leugen vol te houden wanneer mensen doorvragen, moet je snel kunnen nadenken en creatief zijn. Liegen is best moeilijk. Ook druist het in tegen het universele verlangen om een goed mens te zijn. Dat willen we allemaal. Liegen doet afbreuk aan ons zelfbeeld, maar als je creatiever bent, is het makkelijker om je leugens te rechtvaardigen zonder dat het je zelfbeeld bedreigt. Ook als we anoniem kunnen liegen doen we het vaker, zoals bijvoorbeeld bij de zelfscanner in de supermarkt.’
‘Ik ben benieuwd of de zelfscanner koppelen aan iemands identiteit of rekeningnummer, in combinatie van het bijhouden van overtredingen in diens profiel, ertoe kan leiden dat mensen minder oneerlijk met de zelfscanner aan de slag gaan. Dan haal je de anonimiteit namelijk weg.’
Wat heeft u verleid om aan dit BBC-programma mee te werken?
‘Ik ben gepromoveerd in Lancaster en maakte deel uit van de ploeg die een nieuwe methode ontwikkelde om leugens op te sporen. We combineren drie methodes: taalanalyse, bewegingsanalyse en via een smartwatch meten we ook bepaalde fysiologische processen. De BBC wilde ons onderzoek uit het laboratorium halen. Dat was een hele uitdaging, want in de echte wereld zit er meer ruis op de informatie die je verzamelt. Het blijft trouwens complexe materie. Omdat je enkel de indirecte gevolgen van liegen meet – veranderingen in gedrag en lichamelijke processen – kun je nooit met honderd procent zekerheid zeggen dat iemand liegt. Wie liegt omdat ie zich ergens voor schaamt, zal dat niet snel toegeven – en zeker niet op televisie.’