Hoe onze vriendschappen intiemer werden
En ze waren nog lang en gelukkig bevriend

Het zijn wankele tijden voor het huwelijk, die oude hoeksteen: we trouwen minder en later, en we gaan ook vaker uit elkaar. Zou het kunnen dat vriendschap daardoor veel meer wordt dan het siersteentje van de samenleving?

Charlotte: Ik ben aan het daten sinds mijn vijftiende. Ik ben uitgeput! Waar is hij?
Miranda: Wie? De prins op het witte paard?
Samantha: Die bestaat alleen in sprookjes.
Charlotte: (kreunt) Mijn haar doet pijn.
Carrie: Schat, is het ooit in je opgekomen dat wij je witte prins zijn? En dat wij degenen zijn die onszelf moeten redden?
Charlotte: Dat is zo deprimerend.

Zo ging dat nog in het jaar 2000, in het universum van Sex and the city. Singles waren eeuwig op zwier – altijd cocktails, altijd plezier – maar het échte werk, dat bleef toch de verovering van de ware. Misschien is het omdat we die vriendschap voor het eerst hebben beleefd toen we nog in sponsen broekjes door een springtouw dansten. Of omdat we ze te vaak als troostprijs hebben aangeboden in de liefde (‘We kunnen altijd nog vrienden blijven’). Hoe dan ook gaven we ze zelden het gewicht dat ze verdiende.
Toch lijkt er stilaan iets te verschuiven. In cafés en koffiehuizen zie je hoe vrienden elkaar eens goed vastpakken. Ze gaan samenwonen en cohousen, of plannen om dat op hun oude dag te doen. Ze zijn elkaars contactpersoon bij de dokter en elkaars date voor feesten. Op VRT Nu kun je de filmpjes herbekijken waarin bekende beste vrienden getuigen over hun vriendschap. Al die knuffels en verstrengelde handen, al die lieve woorden: het voelt haast alsof je zit te gluren naar een te intiem moment.

De filmpjes kwamen er dan weer naar aanleiding van de tv-serie My brilliant friend, en Elena Ferrante – pseudoniem voor de auteur van het gelijknamige boek – noemde vriendschap eerder al een vorm van liefde. ‘Een vriendin is even zeldzaam als ware liefde’, schreef ze in The Guardian. ‘In het Italiaans heeft het woord voor vriendschap, “amicizia”, dezelfde wortel als het woord voor liefhebben, “amare”, en een relatie tussen vrienden heeft de rijkdom, de complexiteit, tegenstellingen en inconsequenties van liefde.’

Zelfbewuste singles

‘Vriendschap heeft een andere betekenis gekregen’, zegt relatie-expert Rika Ponnet. ‘Dat kan ook niet anders in een periode waarin liefdesrelaties zo vluchtig zijn als vandaag. Mensen gaan vaker uit elkaar, of ze beginnen later aan een vaste relatie: daardoor beseffen we nu beter hoe belangrijk onze andere relaties zijn. Singles, voor wie vriendschappen vaak de primaire relatie zijn, gaan ook veel zelfbewuster door het leven. Ze durven klassieke relaties in vraag te stellen, en in onderzoek omschrijven ze hun levenskwaliteit vaak als erg goed, meer dan koppels voor wie de relatie “redelijk” loopt.’

Maar het zijn niet alleen de singles die hun vrienden weer inniger omarmen. Ponnet ziet het overal gebeuren, bij mannen en vrouwen, van alle generaties. Ze merkt hoe vooral de jongere generatie weer op zoek is naar een evenwicht tussen carrière, zelfontplooiing, het gezin en de relaties met anderen. ‘Onze ouders en grootouders maakten wel nog meer tijd voor vrienden, maar mijn generatie – de vijftigers van nu – is toch wat doorgeslagen in individualisme’, zegt ze. ‘Wij wilden vooral alle kansen waarmaken die we kregen en die de generatie voor ons niet had. Voor die carrière gaan, in je eentje reizen, alleen wonen: dat vonden wij het ultieme bewijs van zelfontplooiing. Jonge mensen staan echt niet stijf van bewondering voor ons (lacht). Ze zeggen: “Wat? Zo hard werken, dat doe ik niet, hoor!” Ze willen tijd voor hun vrienden en ze willen dingen delen – ook de minder plezante momenten. Dan denk ik: ja, toch mooi.’

Kind aan huis

Het is voor elke generatie verleidelijk om alles wat nu gebeurt te zien als een unieke trend, maar nee, dus: we hebben de hechte vriendschap niet uitgevonden. De periode waarin we hoopten de complete emotionele vervulling bij één partner te vinden, was al bij al relatief kort. Beate Volker, hoogleraar sociologie aan de universiteit van Amsterdam en onderzoeker naar sociale netwerken, wijst erop hoe vrienden vroeger misschien zelfs nog dichter bij ons leven stonden.

‘Er zijn weinig wetenschappelijke gegevens over hoe vriendschapsnetwerken er vroeger exact uitzagen, zeg maar rond 1850 of 1900. We hebben wel aanwijzingen dat mensen veel meer in- en uitliepen bij gezinnen. De uitdrukking “kind aan huis” verwijst daar nog naar. Nu spreken we sneller buitenshuis af, maar toen aten vrienden thuis geregeld mee, en ze kwamen ook op zondagochtend langs. De grens tussen vriendschap en familie was dunner. Nu heb je wel fenomenen als framily en urban tribes, vriendschapsnetwerken die als familie aanvoelen – maar daar is net wat meer afstand tussen familie en vrienden. Ze nemen de functie van familie ook nooit helemaal over. Als we ziek worden, zullen vrienden heus wel langskomen en helpen. Maar uit onderzoek weten we dat mensen voor langdurige hulp toch weer op familie aangewezen zijn.’

Wat ook veranderde: we kunnen onze klussen uitbesteden. Een dak herstellen, het onderhoud van de tuin, de grote schoonmaak: daar kun je iemand voor inhuren – waardoor we dat minder vaak zelf doen en ook niet zo snel hulp aan vrienden vragen. ‘Vrienden steunden elkaar vroeger meer in praktische zin. Ze zorgden ervoor dat iemand werk had, een dak boven z’n hoofd had, een partner vond. Dat soort zaken wordt vandaag niet meer genoemd als we vragen naar de functie van vriendschap. Nu draait het meer om onze emoties, om hoe het met ons gaat en hoe wij in het leven staan. Vriendschappen zijn ook belangrijk om een mening te vormen. De wereld is complexer geworden en vrienden helpen je om te bepalen hoe je over iets moet denken.’

Intieme emoticons

Toen actrice Michelle Williams eind september een Emmy in ontvangst nam en vurig speechte over gelijke rechten, zoomden de camera’s in op een diep ontroerde vrouw in de zaal: dat was Busy Philipps, al twintig jaar de beste vriendin van Williams. Na de uitreiking gaven de twee een tv-interview over onbenulligheden als hun favoriete pizzasmaak, maar hun lichaamstaal sprak boekdelen. Hoe ze elkaar vasthielden en in de ogen keken: ze leken eigenlijk closer dan geliefden.

‘Ik denk dat we over het algemeen lijfelijker met elkaar omgaan’, zegt Rika Ponnet. ‘In de opvoeding van onze kinderen hebben we sterk de nadruk gelegd op het belang van affectie en knuffelen. De nieuwe generatie is daar dan ook veel ontvankelijker voor, en het is ongelooflijk mooi om te zien hoe vrienden elkaar nu ook fysiek nabij zijn. Dat huidcontact is wezenlijk. Vandaag kunnen we dat ook neurologisch verklaren. Het helpt om te ontstressen, zorgt ervoor dat we mensen als aangenaam ervaren, het is de meest directe weg naar elkaar. We weten dat van liefdesrelaties, maar het geldt dus ook voor vriendschappen.’

Die intimiteit lees je trouwens ook af aan de berichten via Whatsapp of sms: daar vliegen vaak behoorlijk wat hartjes en knuffels heen en weer tussen vrienden. ‘Ik ben erg door die emoticon-cultuur geïntrigeerd. Een hartje sturen naar een vriendin die het moeilijk heeft, gaat ons soms beter af dan te zeggen: “Ik zie u graag.” Vaak is het ook een voorzet om een aantal gevoelens daarna toch uit te spreken. Als je iets hoort als “ik ben zo blij dat je mijn vriendin bent”, is dat fantastisch. Dat geeft je bestaansrecht, het krachtige gevoel dat je ertoe doet – allemaal dingen die we ook in een partnerrelatie zoeken, maar niet altijd vinden.’

Getrouwd – nog niet getrouwd

Aan het begin van de jaren 90 kreeg ik van de administratie van een middelbare school een invulformulier met als mogelijkheden: getrouwd – nog niet getrouwd. Zo, dat waren nog eens duidelijke tijden. Ook vandaag zijn de officiële opties voor de burgerlijke staat nog altijd mooi geschikt rond het huwelijk (ongehuwd – gehuwd – gescheiden – verweduwd) terwijl de realiteit een stuk complexer is geworden. Zelfs de grens tussen vriendschap en liefde is soms nauwelijks nog te trekken, zegt Rika Ponnet. ‘Niet dat iedereen nu aan polyamorie moet doen, maar al die nieuwe relatievormen maken dat we vriendschap als een vorm van liefde kunnen zien. Want hoe scherp is nog het verschil tussen een latrelatie, een friend with benefits met een belangrijk vriendschappelijk luik, en de vriendinnen met wie we misschien veel intiemer omgaan dan met die ene met wie we wel seks hebben?’

Beate Volker ziet die overlap tussen vriendschap en liefde ook. Zeker van de twee, drie beste vrienden die we gemiddeld hebben, verwachten we dat ze ons, net als onze geliefden, feedback geven en ons laten voelen dat we oké zijn. Maar ze nuanceert: uit onderzoek blijkt ook dat partnerrelaties vandaag net iets hoger scoren als het gaat over intimiteit, vertrouwen en gehechtheid. ‘Je deelt nog altijd meer met je partner. Over het algemeen zijn partnerrelaties ook exclusief, terwijl je wel meerdere vrienden kunt hebben: dat maakt die relatie toch wezenlijk anders. Tegelijk leven we in een tijd waarin je heel goede vrienden vaak minder snel kwijtraakt en langer kent dan je partner, waardoor die ontzettend belangrijk zijn.’

Die vaststelling – dat vrienden soms meer voor het leven zijn dan partners – doet ook geregeld de vraag rijzen of we vriendschap juridisch moeten omkaderen. De Vlaamse regering heeft al een best friends-regeling uitgewerkt, waarbij je een vriend kunt aanduiden om te erven tegen het laagste tarief. Maar misschien moet het nog verder gaan? Volker is geen voorstander. ‘Ik krijg de vraag geregeld, of we niet zoals bij een huwelijk officiële afspraken moeten maken. Dat je bij de notaris zegt: “Wij verklaren elkaar tot vrienden.” Maar het mooie aan vriendschap is net dat die relatie zo vrij is. Dat je elkaar kunt loslaten, een andere afslag neemt in het leven, maar op een dag misschien ook terug kunt naar elkaar. Die dynamiek verdraagt niet dat je daar een document en een zegel bij haalt, want dan moet je ook een instituut hebben dat verklaart dat je geen vrienden meer bent.’

Ponnet aarzelt. Er is in de maatschappij een andere realiteit ontstaan waarin het huwelijk niet langer de hoeksteen is. Daar moeten we op zijn minst over nadenken, vindt ze. ‘Waarom zouden we geen sterkere rechtsvorm kunnen creëren rond twee singles die samenleven? Het is zo’n verrijking van onze mogelijkheden als we loskomen van dat inperkende model met het huwelijk als norm. Maar wat ik vooral belangrijk vind, is dat we vriendschap als samenleving echt leren waarderen: anders blijf je er toch altijd naar kijken als naar een kaduke vervanging van het origineel.’

Door Kaat Schaubroeck
Illustratie Debora Lauwers

De Standaard – 08.12.2019