De boeken van Yuval Noah Harari
Ook deze zomer is in veel vakantiekoffers leergierig plaats ingeruimd voor ‘Sapiens’ en ‘Homo Deus’, de bestsellers van de Joodse historicus Yuval Noah Harari (42) over het verleden en de toekomst van de mensheid. De schrijver reist niet minder dan zijn werk de wereld rond: universiteiten, bedrijven en overheden hengelen massaal naar zijn inzichten in de gang der dingen. Tussen al dat kamerbreed duiden en wereldwijd voorspellen door hebben Harari en zijn superieure intelligentie de tijd gevonden voor nog een boek (‘Dit keer over onze tijd, het verschijnt aan het eind van de zomer’) én voor een zeldzaam interview.
‘Goh, 10 miljoen boeken in 50 talen. Of zo.’ Yuval Harari haalt de schouders op als ik informeer naar de tussenstand van de verkoop van ‘Sapiens’. Het wonderlijke succesboek, ontstaan uit aantekeningen voor colleges aan de Universiteit van Jeruzalem, balt tweehonderdduizend jaar menselijke geschiedenis samen op 400 lucide bladzijden. Het oogstte lof van Barack Obama, Bill Gates, Mark Zuckerberg, opvallend veel enthousiastelingen in Humo’s eindejaarsvraagjes, en u.
HUMO Hebt u zelf een verklaring voor dat immense succes?
Yuval Noah Harari «Ik weet wel zeker dat er veel geweldige boeken bestaan waar niemand ooit van gehoord heeft, ik heb dus geluk gehad. Daarnaast helpt het vast dat ik het boek zo toegankelijk mogelijk heb gehouden, zodat niet alleen universiteitsstudenten maar ook intelligente en nieuwsgierige 16-jarigen het kunnen lezen. En verder was er simpelweg nood aan een boek als ‘Sapiens’, omdat we in een geglobaliseerde wereld leven. Wie vandaag zijn leven wil begrijpen, heeft een globaal perspectief nodig. Daarin schieten de meeste geschiedenisleraars en geschiedschrijvers tekort, zij kiezen voor een veel enger perspectief.»
HUMO Er zijn wel meer boeken die als een satelliet boven de mensheid hangen, dus moet er nog een andere verklaring zijn. Misschien wel dat u in uw werk ook geluk bij de zaak betrekt. Verfrissend, want zeldzaam in geschiedschrijving.
Harari «Geschiedschrijving is begonnen als een politiek project en is lang niet meer geweest dan dat: eerst lieten koningen en heersers geschiedenisboeken schrijven om hun successen voor de eeuwigheid in de herinnering te houden, daarna werd de geschiedschrijving gekaapt door politieke bewegingen als het nationalisme en het communisme. En politiek draait nu eenmaal om macht, niet om geluk. Dus gaat het, van Herodotus en de bijbel tot de geschiedenisboeken van vandaag, aldoor over het veroveren en vergroten van macht: hoe kwam Julius Caesar aan de macht? Hoe wist Duitsland de macht zo lang te behouden? Hoe kon de macht van de kapitalisten zo uitbreiden? Dat zijn de hoofdvragen. Geluk werd vergeten, compleet onder het tapijt geveegd. Het wordt zelfs bijna als onwetenschappelijk beschouwd om het erover te hebben. Macht kunnen we immers in statistieken vatten en op kaarten tonen, maar hoe begin je zelfs maar te praten over geluk? Er is niet eens één sluitende definitie.»
HUMO U stelt vast: het geluk van de mens wordt niet beduidend groter in de loop van de geschiedenis.
Harari «Er gaapt een kloof tussen macht en geluk: de mens is door de eeuwen heen heel goed geworden in het verzamelen van macht, in het creëren van steeds krachtiger werktuigen om controle te krijgen over zijn omgeving, andere dieren en zijn buren. Maar de mens is nooit goed geworden in het omzetten van macht in geluk. En daarom zijn we in de loop der tijden wel duizend keer machtiger geworden, maar niet beduidend gelukkiger.
Het probleem ligt in onze aard. De basisreactie van de menselijke geest is: verlangen naar meer, altijd maar meer. Als je onze voorouders in de middeleeuwen zou vertellen hoe ons leven er vandaag uitziet, zouden ze zeggen dat wij in het paradijs leven en dat we wel van ’s morgens tot ’s avonds moeten lopen zingen en dansen: we hebben genoeg te eten, er is geen oorlog, we leven steeds langer – geweldig! Maar we zitten níét de hele dag op een roze wolk. We vinden het maar normaal dat we de koelkast opendoen en al dat geweldigs aantreffen. We vinden alles vanzelfsprekend en vervolgens breiden onze verwachtingen en verlangens alleen maar uit: we willen nog dit doen, dat zien, en dit en dat hebben.»
HUMO U wijst beschuldigend naar het liberale humanisme, zoals u de dominante ideologie van vandaag noemt. Hebben we nood aan verandering?
Harari «Als je de hele geschiedenis overschouwt, is het liberale humanisme zonder twijfel de beste ideologie die we ooit gehad hebben: nooit eerder zijn we erin geslaagd het menselijke lijden meer te reduceren. Maar het heeft natuurlijk ook veel lijken in de kast zitten.
Naarmate de 21ste eeuw vordert, zullen de nieuwe technologieën de omstandigheden veranderen waarin het liberale humanisme kon opbloeien. Om te overleven zal het zich moeten aanpassen. Democratie, vrije verkiezingen en vrije markt zijn ontwikkeld in harmonie met de omstandigheden van de moderne industriële maatschappij, met treinen en stoommachines, auto’s en tv. Maar die concepten zijn niet aangepast aan een wereld met geavanceerde biotechnologie en artificiële intelligentie. En de eerste glimpen van toekomstige problemen zijn vandaag al zichtbaar, bijvoorbeeld in het schandaal van Cambridge Analytica.
Wat gebeurt er met de liberale democratie als het mogelijk wordt genoeg data te verzamelen en genoeg gegevensverwerkende kracht in de strijd te gooien om mensen te hacken?»
HUMO Hacken? Als in illegaal inbreken en gegevens stelen?
Harari «Jazeker! Er wordt veel gesproken over het hacken van computers, smartphones en e-mailaccounts, maar ook mensen kunnen we nu echt kraken, omdat we begrijpen hoe menselijke gevoelens werken. Uiteindelijk is de liberale democratie gebaseerd op de autoriteit van gevoelens, niet van rationaliteit. Bij verkiezingen wordt mensen niet gevraagd wat ze denken, maar wat ze voelen. Dus als iemand effectief genoeg gevoelens kan manipuleren, kan die een emotionele poppenkast organiseren. Dat is in wezen heel simpel, door bestaande vooroordelen, haat en angsten te mobiliseren. Het is natuurlijk moeilijk om haat of angst uit het niets te creëren, dus leert men eerst met de hulp van instanties als Cambridge Analytica mensen en hun bestaande vooroordelen en angsten kennen, om die vervolgens als wapen in te zetten. Bij de laatste Amerikaanse presidentsverkiezingen hebben we gezien dat het werkt.
De vraag is hoe we de liberale democratie aanpassen aan een wereld waarin gevoelens gemanipuleerd kunnen worden op een schaal die twintig jaar geleden simpelweg onvoorstelbaar was. Als we geen antwoord op die vraag vinden, zal de liberale democratie in de 21ste eeuw zo verouderd zijn als het feodalisme dat was in de 19de eeuw. Niet eens omdat er iets verkeerd mee is, maar simpelweg omdat het niet aangepast is aan de nieuwe omstandigheden.»
HUMO Intussen is er wel degelijk iets verkeerd mee: de geldzucht is ontspoord en vreet het liberale systeem van binnenuit aan. Hebt u het daar niet over gehad toen u in Davos ging spreken?
Harari (knikt) «Het liberale humanisme is geëvolueerd in een bondgenootschap met het kapitalisme en het consumentisme. Veel van de lijken in de liberale kast zijn het gevolg van die alliantie. Of het nu gaat over hoe we ons gedragen hebben tegenover het ecologische systeem of tegenover andere dieren, of over wat westerse imperia over de hele wereld uitgespookt hebben in naam van de vooruitgang en de verspreiding van de vrije markt en de idealen van de verlichting. Een groot probleem, zeer zeker, maar zonder die alliantie met het kapitalisme zou het liberale humanisme nooit de dominante ideologie geworden zijn in zo’n groot stuk van de wereld.
Het gevaar bestaat dat in de loop van deze eeuw het kapitalisme en het liberalisme elk hun eigen weg gaan. Hun bondgenootschap is immers niet zozeer gebaseerd op een ethische overeenkomst als wel op het praktische idee dat mensen vrijheid geven goed is voor de economie. Dat een vrije markt beter werkt dan een dictatoriaal gecentraliseerd systeem zoals men dat in de Sovjet-Unie heeft geprobeerd. En dat verdraagzaamheid goed voor de zaken is, omdat zo het initiatief en de ideeën van verschillende mensen in de economie ingeschakeld worden.
In de laatste decennia zag je een golf van liberalisering over de wereld rollen – Zuid-Amerika, het Midden-Oosten, Rusland – en meestal waren de veranderingen in die veelal dictatoriale regimes niet geïnspireerd door een diep geloof in de liberale waarden, maar eerder door het idee dat de economie en de maatschappij moeten worden geliberaliseerd om economische groei te krijgen. En het werkte nog ook, in zekere mate. Maar in de 21ste eeuw zien we dat bondgenootschap misschien stranden, als liberalisering niet langer noodzakelijk is voor een efficiënte groei-economie. Dat wordt de echte crisis van het liberalisme: wat gebeurt er als die alliantie met het kapitalisme breekt? Zal het geloof in liberale waarden op zich genoeg zijn om de liberale maatschappij in stand te houden? Als dat niet zo is, rest alleen het stuurloos geworden geldgewin dat vandaag hier en daar al regeert.»
CHINOISERIE
HUMO Hoe kijkt u met uw satellietblik naar de wereld van vandaag?
Harari «We zijn nauwelijks bezig met de echt grote problemen die onze kant op komen, we zijn er ons niet eens van bewust. Volgens mij wordt de grootste revolutie van de 21ste eeuw de samensmelting van de informatietechnologie en de biotechnologie. Vandaag lijken dat twee verschillende revoluties te zijn: er vindt een enorme vooruitgang plaats in de informatica, met de opkomst van zelflerende systemen, big data, artificiële intelligentie en dergelijke. Tegelijk, schijnbaar parallel, zien we gigantische stappen voorwaarts in de genetica, de hersenwetenschap, het ontcijferen van het lichaam.
We zijn nu erg dicht bij het punt dat die twee parallelle revoluties zullen samenvloeien tot één revolutie. De immense gegevensverwerkende kracht die ontwikkeld is door de informatietechnologie zal gebruikt worden om mensen te hacken, hen beter te begrijpen dan zijzelf, te doorgronden hoe het leven werkt en uiteindelijk nieuw leven vorm te geven. Als dat er echt van komt, is dat het belangrijkste in de geschiedenis sinds het begin van de geschiedenis én het belangrijkste in de biologie sinds het begin van de biologie. Omdat die revolutie het einde betekent van de organische evolutie door natuurlijke selectie. We worden goden, die leven kunnen creëren, die zichzelf kunnen ontwerpen.»
HUMO En dat zal gebeuren, onvermijdelijk?
Harari «Onvermijdelijk is dat artificiële intelligentie en biotechnologie de wereld gaan veranderen, voorbij onze wildste dromen. Op welke manier precies, dat ligt niet onherroepelijk vast. We kunnen nog altijd impact hebben, daarom kunnen we ons maar beter bewust zijn van wat op ons afkomt. Het schandaal met Cambridge Analytica ging uitsluitend over elektronische data: mijn Facebook-account, wat ik koop, wie mijn vrienden zijn. Maar de echt cruciale data gaan niet over welke kattenfilmpjes ik op Facebook bekijk, wel over wat er in mijn lichaam en in mijn brein gebeurt. En als die biometrische data gehackt worden, krijg je een totaal ander verhaal. Dat kan dus binnen tien jaar. Het is dan ook verontrustend dat zulke kwesties ontsnappen aan het politieke debat, en zelfs aan het besef van de meeste regeringen.»
HUMO Laat me onze Peter Hinssen citeren: ‘De meeste mensen weten niet wat er op ons afkomt. Ik ben net terug uit China: daar voel je het wél.’ In Peking weten ze dus wel hoe het zit en in Washington niet?
Harari «Klopt. En dat is alarmerend, want uiteindelijk is de belangrijkste taak van de politiek om te voorzien in een toekomstvisie. Maar in plaats daarvan zijn politici in het grootste deel van de wereld vandaag bezig met nostalgische fantasieën over het verleden: Trump heeft het over ‘Amerika opnieuw groot maken’, in Rusland gaat het over een terugkeer naar het tsaristische imperium, in de Europese Unie is iedereen plots verrukt over de kleine natiestaten uit de 19de eeuw, en in het Midden-Oosten barst het van de fundamentalistische religieuze visies – van Israël, over Turkije en Iran, tot het hindoenationalisme in India toe. Ook dat heeft niet de toekomst: God is wel degelijk dood, het kost alleen wat tijd om Zijn lijk af te voeren. Het is dramatisch dat iedereen terugblikt in plaats van, zoals China, te proberen een toekomstvisie van betekenis te formuleren.»
HUMO Silicon Valley ligt niet in China. Is dat dan geen troef voor Amerika?
Harari «De overheid en de private ondernemers, dat zijn verschillende werelden. Washington heeft voor zover ik weet geen enkele visie op de wereld in 2050, Silicon Valley wél. Het is in theorie niet de taak van private ondernemingen om met een visie op de toekomst van de mensheid te komen, dat is de verantwoordelijkheid van het politieke systeem. Maar als dat daar niet in slaagt, dan komt het de ondernemingen toe. Het probleem is dan wel dat alléén zij dat doen. Want niemand heeft voor Mark Zuckerberg gestemd, hij vertegenwoordigt niemand.»
HUMO En hij denkt in de eerste plaats aan winst.
Harari «Zo werkt het nu eenmaal. Als Mark Zuckerberg of Elon Musk een toekomstvisie ontwikkelen, zal die ook inhouden dat hun bedrijf en zijzelf er rijker van worden. Als je dat niet fijn vindt, moet je hun toekomstvisie niet aanvallen, maar zelf met een alternatieve toekomstvisie komen en daar mensen van proberen te overtuigen.»
DENKEN IN VERHALEN
HUMO De rode draad in ‘Sapiens’ is het dubbele talent dat de mens van andere levende wezens onderscheidt: wij kunnen samenwerken en wij kunnen in verzinsels geloven.
Harari «Mijn overkoepelende stelling is dat de mens de heerschappij over de wereld gevestigd heeft dankzij zijn talent om samen te werken. En samenwerking is uiteindelijk gebaseerd op een gedeeld geloof in mythologieën, fictie, verzonnen constructies. Dat gaat dan niet alleen over de oude Grieken die in Zeus en co. geloofden, maar bijvoorbeeld ook over alle mensen die vandaag geloven in bedrijven en geld. Want zelfs de moderne economie is gebaseerd op gedeelde verhalen: die van het kapitalisme. De belangrijkste krachten van de wereld hebben altijd alleen in onze gedachten en onze verbeelding bestaan.»
HUMO U schakelt ideologieën en religies gelijk. Gedurfd, maar niet onlogisch.
Harari «Uiteindelijk zijn het allemaal variaties van hetzelfde. Cruciaal is dat die verhalen mensen verenigen en de krachten doen bundelen. Zo heeft elke natie haar eigen mythologie, net zo goed als bijvoorbeeld het communisme of het liberalisme.»
HUMO We willen die verhalen ook niet kwijt, zo leert ‘Sapiens’: mensen zijn door de geschiedenis heen altijd op zoek gegaan naar nieuwe verhalen om hun leven en de wereld structuur te geven.
Harari «Zo denken mensen nu eenmaal. Wij zijn dieren die verhalen vertellen, we denken in verhalen.
Bijna alles wat we doen, is gebaseerd op denkbeeldige verhalen. Ook de mensenrechten zijn een fictie: mensen hébben niet echt rechten, dat is geen deel van onze biologie of ons DNA. Het is gewoon een geweldig verhaal, dat iemand niet eens zo lang geleden bedacht heeft en dat immens veel goeds voor de wereld heeft betekend. Maar het is gezond om te blijven beseffen dat het uiteindelijk gaat om verhalen die wíj verzonnen hebben – zelfs bij de goede verhalen, zoals dat van de mensenrechten – om te vermijden in het verhaal gevangen te raken als de situatie verandert. Zo zal door al die technologische ontwikkelingen de vraag van de mensenrechten steeds ingewikkelder worden. Als we allerlei supermensen beginnen te creëren, hebben die dan dezelfde rechten als mensen? Of als mensen rechten hebben, hebben supermensen dan superrechten? En als mensen het recht op leven hebben, betekent dat dan dat we elk technologisch middel moeten aanwenden om de dood tegen te gaan en het leven te rekken? Als je het op het meest eenvoudige niveau bekijkt, concludeer je: het recht op leven is een basisrecht, de dood is de meest heftige inbreuk op dat basisrecht, en dus moeten we mikken op onsterfelijkheid. Om verstandig met dat soort vragen om te gaan, is het heilzaam in het achterhoofd te houden dat het gaat om verhalen die mensen gecreëerd hebben, en dat we ze dus niet zomaar letterlijk als de ultieme waarheid mogen nemen. Wat goed werkte in de 20ste eeuw, kan in de 21ste eeuw een herijking nodig hebben.»
HUMO Ik vind uw nadruk op verhalen prettig, in een tijd die door de dorre cijfers van de wetenschap gedomineerd wordt.
Harari «Ik ben zelf wetenschapper en mag dit dus zeggen: het probleem met veel wetenschappers is dat ze denken de publieke opinie met feiten te kunnen overtuigen. Maar mensen denken in verhalen. Een goed voorbeeld is de opwarming van de aarde. Sommige wetenschappers gaan ervan uit dat iedereen het wel zal begrijpen als ze gewoon netjes de feiten op een rij zetten. Dat werkt dus niet. Je kunt alle feiten die je maar wilt voorleggen aan één of andere Republikein die meent dat de opwarming van de aarde een Chinese hoax is. De feiten op zich gaan die man niet van gedachte doen veranderen.
Wie mensen écht van idee wil doen veranderen, heeft een goed verhaal nodig. Eigenlijk zouden meer wetenschappers sciencefiction moeten schrijven, naast hun wetenschappelijke werk. Misschien moeten wetenschappers met artistiek talent daar twintig procent van hun tijd aan besteden. Een goeie sciencefictionfilm is politiek en maatschappelijk gesproken immers veel belangrijker dan de publicatie van een artikel in ‘Science’ of ‘Nature’.»
HUMO ‘Homo Deus’ is non-fictie, maar leest bijwijlen als dystopische fictie à la ‘1984’.
Harari «‘1984’ is kinderspel in vergelijking met de kant die het vandaag opgaat.»
SPIRITUELE QUEESTE
HUMO Qua huiver nog dit: u suggereert in ‘Homo Deus’ dat het evolutionair humanisme, dat het fascisme gecreëerd heeft, aan betekenis zal winnen in de 21ste eeuw.
Harari «Zodra we de macht hebben om leven te ontwerpen, steekt de visie van het evolutionair humanisme onvermijdelijk opnieuw de kop op. De meest extreme en beruchte vertegenwoordigers daarvan waren de nazi’s, die hun Übermensch probeerden te creëren met de zeer brute technologie van de 20ste eeuw, in de eerste plaats door wat zij als de Untermensch beschouwden uit te moorden. Met de revolutie in de biotechnologie openen zich nieuwe perspectieven voor dat soort denken, simpelweg omdat de technologie ons de mogelijkheid biedt om de natuurlijke selectie terzijde te schuiven. Zo komt het basisidee om bewust de mensheid te verbeteren vanzelf terug in de mode. Je hoofd in het zand steken en het allemaal niet willen weten, zal niet helpen. Het zál gebeuren: we krijgen te maken met supermensen, cyborgs of in een computer opgeladen menselijke geesten.»
HUMO Het is angstaanjagend dat we geen vrije wil hebben, dat we gehackt kunnen worden, dat we algoritmes zijn. Maar volgens wiskundige Cathy O’Neil hebben we wel degelijk nog een stem in het kapittel.
Harari «Dat denk ik ook. Een goeie strategie is jezelf beter te kennen dan de bedrijven en regeringen die je proberen te hacken. Hoe minder je jezelf echt kent, hoe kwetsbaarder je bent voor hun manipulaties. We hebben bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen gezien hoe makkelijk het is om de emotionele knop van mensen in te drukken, zelfs zonder dat ze dat beseffen. Als je je niet bewust bent van je eigen vooroordelen en angsten, kunnen die makkelijk als een wapen gebruikt worden om de discussie te polariseren en de maatschappij van binnenuit te verdelen. Maar hoe beter je jezelf begrijpt, en hoe minder je de illusie koestert dat je een rationeel wezen met een vrije wil bent, hoe moeilijker het wordt je te manipuleren.
Het besef dat de vrije wil een illusie is, is cruciaal. Als je jezelf ten gronde kent, begrijp je hoe weinig keus je echt hebt. Iedereen weet intussen wel dat de wereld buiten ons niet te controleren valt, maar tegelijk denken we nog wel onszelf volledig in de hand te hebben. Maar ga eens echt naar jezelf kijken. Dan besef je dat je je lichaam niet beheerst: jij beslist niet wat er in je lichaam omgaat. En vervolgens besef je dat je evenmin controle hebt over het meeste wat er in je brein omgaat. Onze basisverlangens hebben jij en ik niet zelf gekozen, die zíjn er simpelweg. En zelfs je reacties op je verlangens vallen niet onder je controle. Zo ook de volgende gedachte die tijdens dit gesprek bij jou en bij mij opkomt: wij hebben niet gekozen om uitgerekend die gedachte te denken.
Dat proces van zelfontdekking is cruciaal: het is erg goed om de megalomane fantasie te doorprikken dat je het bevel voert over jezelf. Die illusie werkt allerlei vreselijkheden in de hand. Omdat mensen denken dat hun verlangens het allerbelangrijkste ter wereld zijn, beginnen ze oorlogen, verwoesten ze ecosystemen – op jacht op het ritme van hun grillen. Maar als je je realiseert dat je niet gekozen hebt voor die verlangens, kan dat die gevaarlijke situatie ontmijnen.»
HUMO Nu raken we denk ik aan de kern van wat uw werk zo bijzonder maakt: u sloopt zekerheden, wijst op onze miezerige vergankelijkheid, en dat is heel verfrissend voor de lezer.
Harari «Ik vind het de taak van historici om mensen van het verleden te bevrijden, zodat ze een alternatieve toekomst kunnen zien. Ik wil niet zomaar een beeld van de wereldgeschiedenis presenteren, maar dat op zo’n manier doen dat de lezer met knagende vragen over zichzelf en de wereld achterblijft: alles waarvan je zeker was op het moment dat je begon te lezen, is aan het eind van je lectuur niet meer zo zeker (lachje).»
HUMO Zo zuiveren uw boeken de geest. Mag ik een link zien met uw meditatiepraktijk?
Harari «Ik zou mijn boeken niet hebben kunnen schrijven zonder mijn beoefening van vipassana-meditatie. Dat doe ik nu twintig jaar, ik heb het geleerd van leraar Satya Narayan Goenka. Elke dag mediteer ik twee uur, elk jaar doe ik gedurende een lange periode van 30 tot 60 dagen aan stiltemeditatie: geen computers, geen telefoons, geen gesprekken. Ik ben dan louter bezig met de observatie van de werkelijkheid: wat gebeurt er binnen in mij, in mijn geest en in mijn lichaam? Dat is niet altijd prettig, ’t is niet bepaald een Disneyfilm als je je ware zelf te zien krijgt. Maar zonder de helderheid en de focus die ik uit deze oefening puur, zou ik mijn boeken nooit hebben kunnen schrijven.»
HUMO De schrijver zit royaal in de boeken: dat u veganist, homo en Jood met een zwak voor boeddhisme bent, heeft uw discours getekend.
Harari «Wie ik ben, heeft me geholpen om niks als vanzelfsprekend te zien, zelfs niet wat iedereen voor waar en juist aanneemt. Natuurlijk moet een wetenschapper naar objectiviteit streven, maar deel daarvan is je heel bewust te zijn van wie je bent en wat je vooroordelen zijn.»
HUMO Het resultaat is een tweeluik dat een groots vertoog met een wereldvisie presenteert. Zou het kunnen uitgroeien tot een verhaal, een ideologie, een religie zoals u die in ‘Sapiens’ door de geschiedenis heen ontwaart?
Harari «Ik hoop dat het geen religie wordt (lacht). Ik denk dat we spiritualiteit en religie van elkaar moeten scheiden. Spiritualiteit gaat over vragen, religie over antwoorden. Iets wordt een religie als mensen stoppen met vragen stellen: dit is het verhaal dat je moet aanvaarden, en that’s it. Ik achtervolg een grote vraag als ‘Wie ben ik?’ of ‘Wat is vrijheid?’ of ‘Wat is het goede leven?’ tot waar ze me ook brengt, zonder het antwoord van tevoren te weten. Dat is een spirituele queeste: ik volg eerder de vraag dan mijn antwoord. Zo ondernemen mijn lezers hopelijk ook een soort queeste. Ik hoop dat mensen na de lectuur van mijn boeken gaan nadenken over de grote vragen die ik ter sprake breng en ermee bezig blijven. Of ze mijn antwoorden aanvaarden of niet, is veel minder belangrijk.»
HUMO U schrijft zelf ook aan het eind van ‘Homo Deus’: misschien ben ik verkeerd.
Harari «Ik weet niet hoe de wereld er over vijftig jaar zal uitzien. In het boek verken ik verschillende mogelijkheden, die niet allemaal werkelijkheid kunnen worden omdat ze elkaar tegenspreken.»
HUMO Tot slot: heeft uw derde boek exact te bieden wat de titel ‘21 lessen voor de 21ste eeuw’ belooft?
Harari «Het gaat over het nu. Het eerste boek ging over het verleden, het tweede over de toekomst, het derde over vandaag. Het gaat in op onze onmiddellijke besognes, het gaat over wat er in de volgende vijf à tien jaar zal gebeuren. Ik probeer met de inzichten uit mijn twee vorige boeken mijn voordeel te doen in de discussies van vandaag – over nepnieuws, de immigratiecrisis in Europa, het terrorisme.»
HUMO Wordt het een optimistisch of opnieuw een angstaanjagend boek?
Harari «Maar ik bén helemaal niet pessimistisch! Het is niet omdat we artificiële intelligentie hebben uitgevonden, dat het onvermijdelijk is dat de robots ons zullen vermoorden of tot slaaf maken. Nee, er is zoveel dat je kunt doen met artificiële intelligentie. Het hangt er simpelweg van af waarvoor mensen zullen kiezen. Voor de immigratiecrisis geldt hetzelfde: het is níét onvermijdelijk dat de EU zal instorten, dat honderden miljoenen Afrikanen Europa zullen overspoelen en de Europese beschaving zullen vernielen. Niets staat vast.
Je kunt technologie gebruiken voor zeer verschillende doeleinden. We zagen dat al in de 20ste eeuw: dezelfde technologie – treinen en elektriciteit en zo – werd aangewend voor een communistische dictatuur, een fascistoïde regime en een liberale democratie. Het zal niet anders zijn in de 21ste eeuw. Kijk naar het evolutionair humanisme en het verlangen om supermensen te creëren: sommige verbeteringen aan het menselijk lichaam zijn simpelweg góéd. Als we bijvoorbeeld van kanker kunnen afraken, waarom niet?»
HUMO Ik moest het u even vragen van Steven Pinker, die in ‘Enlightenment Now’ stelt dat we te pessimistisch zijn.
Harari «Pinker voert een nuttige correctie op foute aannames door, ik heb zijn boek graag gelezen. Het is goed om de verbazingwekkende successen van de mensheid in gedachte te houden, maar het is óók goed om de gevaren van toekomstige evoluties te beklemtonen.
Pinker doet alsof iedereen pessimistisch is over de toekomst, maar in zijn focus op mensen van de departementen literatuur, geschiedenis en genderstudies ziet hij over het hoofd dat ten minste één zeer belangrijk deel van de wereld principieel optimistisch is: de beurs is optimistisch over de economie, de grote bedrijven in Silicon Valley zijn optimistisch over artificiële intelligentie, de olie- en gasbedrijven zijn zeer optimistisch over hoe het moet met de klimaatverandering. Er is een hele industrie die de beloftes van de nieuwe technologie bejubelt. Als je een start-up in Silicon Valley bezit, ga je je investeerders niet wegjagen door de gevaren van artificiële intelligentie in de verf te zetten. Omdat de private sector de positieve mogelijkheden benadrukt, wordt het de taak van sociale wetenschappers, filosofen en historici om de balans in evenwicht te brengen, en ons te herinneren aan de problemen en gevaren die inherent zijn aan de nieuwste ontwikkelingen.
Daarom doe ik wat ik doe, maar dat wil nog niet zeggen dat ik een pessimist ben. Nog één voorbeeld: het zou toch fantastisch zijn als we door mensen bestuurde voertuigen echt kunnen vervangen door zelfrijdende auto’s? Vandaag sterven elk jaar 1,25 miljoen mensen in het verkeer, dubbel zoveel als er jaarlijks om het leven komen door misdaad, oorlog en terreur samen. En ruim 90 procent van die verkeersdoden is het gevolg van menselijke fouten. In een wereld met zelfrijdende voertuigen zouden dus elk jaar een miljoen levens gespaard worden. Dat is zonder meer fantastisch, toch?»
Boeken: ‘Sapiens: een kleine geschiedenis van de mensheid’ en ‘Homo Deus: een kleine geschiedenis van de toekomst’ zijn uit bij Thomas Rap.
Bron: HUMO