Charisma, de natuurlijke boenwas voor de persoonlijkheid

Niemand weet precies wat het is, maar iedereen herkent het

Stel je voor: je stapt een ruimte binnen en hoofden draaien zich gefascineerd in jouw richting. Je vertelt iets en mensen luisteren. ‘Wat een uitstraling’, hoor je zeggen. Is het leven niet een pak prettiger met wat charisma? 

De Standaard – Sarah Vankersschaever – 26.09.2019

Neen, met parfum alleen zal het niet lukken. Als je de aandacht wilt trekken en vasthouden, heb je straf spul nodig. Charisma, afgeleid van het Griekse woord voor ‘goddelijke gift’. Het enige goede aan die etymologie is dat ze ver achter ons ligt: de schepper heeft er niets meer mee te maken, het patent is vandaag in handen van de bedrijfspsycholoog.

Charismatisch leiderschap is een druk bestudeerd en becommentarieerd fenomeen. Waarom heeft Barack Obama het bijvoorbeeld, maar Hillary Clinton veel minder? Waarom had Boris Johnson het, maar lijkt hij het op dit moment alweer kwijt? En hoe zit het met uw baas: charismatisch of niet? We zoeken het even uit.

Tegenstrijdige boodschap

Elizabeth Warren. De Amerikaanse senator uit Massachusetts liet in mei dit jaar weten dat ze presidentskandidate wil zijn voor de Democraten. Werd ze in 2015 in Amerikaanse media nog omschreven als charismatisch en gepassioneerd – veel meer nog dan Hillary Clinton – dan ligt die tijd in de perceptie even ver achter ons als de Griekse Oudheid. Want Warren is het kwijt. Charisma.

Peter Beinart, professor journalistiek aan City University of New York, fileert the Warren case haarfijn in het literair-cultureel tijdschrift The Atlantic. Beinart legt daarin uit waarom vrouwen benadeeld zijn als het gaat over charismatisch leiderschap. Ze lijden onder the double bind, de ‘dubbele binding’: een dilemma in communicatie, waarbij iemand tegenstrijdige boodschappen ontvangt. Concreet betekent het dat een vrouw niet tegelijk competent en charismatisch kan zijn in de publieke opinie. Ofwel wordt een vrouw als warm, maar incompetent ervaren, ofwel als competent, maar koud.

‘Het probleem is dat veel vrouwen bang zijn om fouten te maken en dus als incompetent bestempeld te worden’, schrijft Peter Beinart op basis van een Harvard Business Review-studie, ‘maar daardoor nemen ze zoveel voorzorgen dat ze minder visionair lijken.’ En dat is dodelijk voor het charisma, omdat de belangrijkste kwaliteit van charismatisch en effectief leiderschap nu net ‘anderen inspireren’ is.

Eigenaardig

Het is u misschien opgevallen dat het tot dusver vooral over (politieke) leiders gaat. Wie weet bent u zelf leidinggevende, wie weet charismatisch, maar bovengetekende is dat niet. Het greintje vers charisma dat zich elke dag aandient, spoelt ’s ochtends gewoon met wat tandpasta de goot in.

‘Charisma in het dagelijks leven krijgt veel minder aandacht’, bevestigt Bart Wille, professor bedrijfspsychologie aan UGent. ‘Al nemen we aan dat er tot op zekere hoogte overlap is met de bevindingen uit het ­politieke of bedrijfsleven.’

Wille kan dat zeggen dat omdat hij en zijn team naar charismatische eigenschappen hebben gezocht. Ze wilden uitzoeken hoe het kwam dat mensen enerzijds moeilijk kunnen benoemen wat charisma is, maar anderzijds opvallend eensgezind zijn over wie het heeft. Dan moeten er toch grootste gemene delers zijn in hun persoonlijkheid?
‘We vonden vier kenmerken’, zegt Bart Wille. ‘Eerst en vooral stralen charismatische personen vertrouwen in zichzelf uit en in het eigen kunnen. Ze zijn daarnaast optimistisch en energiek en beschikken over een sterke retoriek, waardoor ze de rol van inspirator durven op te nemen. Verder zijn ze bereid om grenzen op te zoeken en dus om risico’s te nemen.’ Tot slot verdraagt charisma creativiteit en zelfs excentriciteit. ‘Dat kan ook fysiek,’ zegt Wille, ‘want vaak wordt hun unieke uitstraling gekenmerkt door een fysieke eigenaardigheid.’

In het dagelijks leven is het net iets minder waarschijnlijk dat mensen alle vier deze eigenschappen bezitten. Iemand kan bijvoorbeeld creatief zijn en vol vertrouwen, maar verder niet de meest energieke of optimistische persoon. Maar erg is dat niet, omdat er ook zoiets bestaat als too much of a good thing. Maar hiervoor moeten we ­terug naar het charismatisch leiderschap.

De voorwaarde

Charisma heeft een voorwaarde. Namelijk: gij zult slechts charismatisch zijn met mate. ‘Charisma kan veel positieve effecten hebben,’ zegt Bart Wille, ‘omdat je orde kunt brengen in chaos, mensen kunt verenigen in een project en iets in beweging kunt zetten. Maar je kunt ook de bal misslaan.’

Te veel zelfvertrouwen kan namelijk overslaan in arrogantie. Wie te optimistisch is, kan naïef en inhoudsloos overkomen. Wie de grenzen te ver rekt en te veel risico’s neemt, kan roekeloos worden. En overdrijven in excentriek gedrag wordt op den duur onbetrouwbaar – dan ben je ­louter nog een gek figuur.

‘Dat het zo ver kan komen, komt omdat charismatische leiders een blinde vlek kunnen ontwikkelen’, legt Wille uit. ‘Wie succes na succes boekt, durft overmoedig worden en te weinig kritisch naar zichzelf kijken. Voor zijn of haar omgeving wordt zoiets dan wel snel duidelijk, de persoon in kwestie zal het niet doorhebben. Het fenomeen is zo interessant dat ze er een televisieprogramma over gemaakt hebben: The sky is the limit. Vol ondernemers die ongetwijfeld ooit erg charismatisch waren, maar ondertussen enkel nog excessief zijn. Of kijk naar Boris Johnson in Groot-Brittannië: een man met veel charisma, in onzekere Brexit-tijden een welkome houvast voor onzekere kiezers, maar vandaag vooral een excentriek persoon die het te ver drijft. Dat maakt van charisma een tweesnijdend zwaard.’ En zo zijn we toch weer bij de Grieken beland.

Charismatisch word je zo

So you think you can be charismatic?
Het goede nieuws is dat u het inderdaad kunt ontwikkelen. Het minder goede nieuws is dat charisma niet zo kant-en-klaar is als een vitamine D-kuur: het vraagt zelfkennis, geduld, training en ook wel wat geld, toch als u wilt leren speechen zoals Barack Obama. Bovendien is charisma een stilistische topping: als daaronder onvoldoende expertise en savoir-faire schuilt, raakt het bijzonder snel uitgewerkt en kan het uw imago zelfs schade toebrengen. Tot zover de disclaimer. Go get ‘em, tiger!

Taal

Charisma is het talent en de vaardigheid om in de ogen van anderen invloedrijk, betrouwbaar en inspirerend te zijn. Doorgaans lukt zoiets niet zonder een mond open te doen. De Zwitser John Antonakis, professor verbonden aan de Universiteit van Lausanne, vond dat de volgende verbale tactieken u charismatisch maken (maar overdrijf er niet mee): gebruik metaforen en analogieën, zorg voor contrast, vertel verhalen en anekdotes, maak een driepuntenlijst, stel retorische vragen, spiegel de gevoelens van toehoorders, maak morele overtuigingen en ambitieuze doelen kenbaar en straal het vertrouwen uit dat die haalbaar zijn. Wees ­tijdens het praten bovendien niet te ­zuinig met gezichtsuitdrukkingen of ­gebaren en varieer in stemhoogte en -timbre.
Kortom: leer om wervend, inspirerend en dus charismatisch te praten en te presenteren. Op die manier onthoudt iemand niet alleen beter wat u zegt, maar ervaren mensen u ook als meer integer, autoritair en gepassioneerd.

Snelheid

Niet alleen de manier waarop u praat, maar ook hoe snel u met een antwoord op de proppen komt, heeft een invloed op charisma. Onderzoekers uit Amerika en Nederland ontdekten dat we mensen charismatischer vinden als ze snel zijn met hun repliek – nog los van hun IQ, algemene kennis en persoonlijkheid. ‘Vergelijk het met de ervaring die je hebt op een perron’, vat de journaliste Julie Beck het samen in ‘The Atlantic’. ‘Als je te dicht bij de sporen staat, kan een voorbijrijdende trein je de adem benemen. Niet de grootte of het type trein doet je naar adem happen, maar de snelheid waarmee hij voorbij raast.’ Mensen kunnen verbaal eenzelfde effect hebben. Hap hap hap.

Slaap

Weinig zo dodelijk voor charisma als een te korte nacht of, erger, chronisch slaapgebrek. Vermoeidheid zet namelijk de eigenschappen onder druk die je nodig hebt om charismatisch te zijn: plots is het een pak moeilijker om te inspireren, om creatief, energiek en optimistisch te zijn of je als een doordachte gesprekspartner te profileren.
Al is een lange nacht geen garantie op een Groot Charismatisch Effect. Ook je toehoorder is namelijk minder bereid om je charisma te erkennen als die te weinig geslapen heeft.