Waarom Hannah Arendt?

Filosofen zijn geen dagelijkse kost in de massamedia. De Duits-Amerikaanse Hannah Arendt (1906-1975) is daarop een uitzondering. Het afgelopen jaar hadden de Vlaamse kranten het 274 keer over haar – bijna elke dag dus. Dat kwam ook doordat in die periode een nieuw mensenrechteninstituut in Mechelen naar haar is genoemd. Maar ook dat illustreert Arendts blijvende referentie- en actualiteitswaarde.

Haar denken werd mee gestuurd door haar ervaring als Joodse wetenschapper met het nazisme. Ze vluchtte in 1933 uit nazi-Duitsland via Frankrijk naar de VS. Dat heeft ook haar werk beïnvloed: het stuurde haar filosofische belangstelling voor politieke theorie naar een humanistische kritiek op het totalitarisme.

Ja, maar waarom nu?

Arendts biografie en werk zijn intens verweven met de grote drama’s van de twintigste eeuw: dictatuur, oorlog en Holocaust, later ook de rassensegregatie in de VS, de dreiging van de nucleaire oorlog, de spanningen in het Midden-Oosten of de onderwerping van de mens aan een louter op groei gerichte economie. Ze voelde zich intellectueel verplicht om daar fundamenteel, maar nooit abstract of vrijblijvend over te reflecteren. Haar werk is een commentaar bij de wereldgeschiedenis.

‘De trieste waarheid is dat het meeste kwaad wordt aangericht door mensen die nooit hebben besloten om goed of kwaad te zijn’ Hannah Arendt Filosofe

Dat haar werk vandaag opnieuw de aandacht trekt, komt doordat velen de krachtlijnen erin ook relevant achten voor deze tijd, met fenomenen als een groeiend autoritarisme, politieke intolerantie en polarisering, de miskenning van waarheid of ­wetenschap, of de populistische en identitaire verleidingen die ‘het volk’ zien als een homogene maar ook anonieme massa waarin individualiteit geen plaats meer krijgt. Steekwoorden: Trump, Brexit, populisme, Hongarije, fake news …

Wat kunnen we onthouden?

Hannah Arendts centrale thema is dat van de menselijke vrijheid en waardigheid. Daarvan is het totalitarisme, met Auschwitz als ultieme consequentie, het absolute tegendeel. Die gruwel zag ze als het eindresultaat van een onderwerping van de mens aan als onwrikbaar voorgestelde wetten.

In haar kritiek benadrukte Arendt al vroeg het belang van de leugen in de totalitaire praktijk, die de dwang van natuurwetten of van teleologische wetten opdringt als niet te bediscussiëren essenties. In het verweer daartegen benadrukt Arendt het belang van een actieve betrokkenheid van elke burger in de politieke gemeenschap, en in de civiele samenleving, die elke minderheid en (vooral) elk individu als volwaardig en gelijkwaardig erkent.

In die visie kan het democratische burgerschap niet beperkt blijven tot verkiezingen. Want dan is politiek niet meer dan een optelsom van stemmen en zijn burgers slechts consumenten in een louter transactionele relatie met de overheid van wie ze louter – in de brede zin – diensten verwachten.

Bij Arendt krijgt het ideaal van het burgerschap een zeer individuele, humanistische invulling in een publieke, republikeinse context. Ze stond argwanend tegenover groepsdenken dat al snel kon leiden tot een groepsdwang die het autonome kritische denken in de weg staat. Daarom stond ze sceptisch tegenover het feminisme. Het is moeilijk om haar in een gevestigde ideologie vast te pinnen.

Arendt was een dynamische filosofe, die haar denken voortdurend verfijnde en altijd openstond voor discussie. Ook het publieke karakter van haar werk droeg daartoe bij. En ze bracht niet al haar thema’s tot een eindconclusie. Zo bleef ze sceptisch over de mensenrechten, die in de praktijk vooral burgerrechten blijken te zijn. Wie buiten de politieke gemeenschap staat, zoals staatlozen of vluchtelingen, kan maar moeilijk een ‘recht op rechten’ laten gelden.

Wat is cruciaal in haar werk?

Arendt introduceerde het begrip ‘de banaliteit van het kwaad’. Maar het heeft een voorgeschiedenis. Haar eerste confrontatie met de Holocaust bracht haar tot ‘het radicale kwaad’, het absolute, absurde kwaad dat zelfs de nazi’s zozeer verblindde, dat ze tot het ultieme eind van de oorlog middelen bleven inzetten voor de Jodenvervolging, zoals spoorweginfrastructuur, die ze toen militair veel ‘efficiënter’ hadden kunnen gebruiken.

Maar dat zou betekenen dat het kwaad het werk is van demonen. Op het proces in 1961 in Jeruzalem tegen Adolf Eichmann, die de Holocaust praktisch had georganiseerd, zag ze dat die gruwel het werk was van gewone, ‘banale’ mensen, die, meegesleept in een ideologische groepsdynamiek, tot alles bereid waren. De ‘banaliteit van het kwaad’ ligt erin dat iedereen zo’n ‘schrijftafelmoordenaar’ kan worden. Al vergiste Arendt zich wel in de figuur van Eichmann, die niet zomaar een banale bureaucraat was, maar een ideologisch geharde, overtuigde nazi en antisemiet.

En nu naar de boekhandel

Veel boeken van Arendt zijn in een moderne Nederlandse vertaling beschikbaar, ook haar vroege werk Totalitarisme en Eichmann in Jeruzalem. Van Ann Heberlein verscheen zopas de Arendt-biografie Over Liefde en kwaad . Dirk De Schutter publiceerde uitvoerig over haar werk en ze is een van de twee vrouwen in het boek Het tij keren van Joke Hermsen.

In 2012 draaide Margarethe von Trotta met Hannah Arendt een film over wat het Eichmann-proces betekende.