Wie zijn de echte brandstichters?

Als samenleving kijken we amper op van de brandstichting in Bilzen. De grens schuift elke dag op, merkt Victor Wouters.

Victor Wouters:
Wie? Student wijs­begeerte en rechten aan de KU Leuven.
Wat? De samen­leving is ruwer en extremer geworden, en daar hebben veel politici toe ­bijgedragen.

‘Let it burn man, vieze vuile bruine kippen, laat gewoon het hele nest afbranden’, klonk het zondagnacht in Bilzen (DS 12 november). Het gebouw waar vanaf midden december asielzoekers in afwachting van hun procedure hun intrek moesten ­nemen, werd er moedwillig in brand gestoken. Eind vorige maand was er al protest tegen de komst van het asielzoekerscentrum.

Een brand is een veelgebruikte metafoor voor situaties die uit de hand (dreigen te) lopen. Ook de Zwitserse auteur Max Frisch maakte op ingenieuze manier gebruik van die metafoor in zijn theaterstuk Biedermann und die Brandstifter uit 1953. Het stuk is relevanter dan ooit.

Herr Biedermann is een typisch bourgeois meneertje dat altijd recht in zijn schoenen meent te staan. Tot er plots een man voor zijn deur staat die hem om onderdak vraagt. Na wat gevlei laat Biedermann hem met ­tegenzin toe om op zolder te verblijven. De volgende dag heeft zijn logé plots een extra gast bij zich en slepen ze flessen benzine de trap op. De stad wordt al langer geteisterd door brand­stichters en Biedermann en zijn vrouw zijn bang dat zij het volgende slachtoffer zijn. Maar Herr Biedermann wil vriendelijk zijn en slaat de beschuldigingen van zijn vrouw af. Uit angst nodigt hij ze uit om samen te eten. Als ze vrienden worden, is er toch geen gevaar meer?

Nog later ziet Biedermann hoe de twee mannen in de weer zijn met een lont en houtwol. Zelfs wanneer de mannen hun gastheer rechtuit vertellen dat ze van plan zijn het huis in brand te steken, denkt hij dat ze zijn humor op de proef stellen. Als ‘teken van vertrouwen’ geeft hij de mannen zelfs een lucifer. Want het is toch ­allemaal een grapje, nee? Later in dezelfde scène staat het huis van de Biedermanns in lichterlaaie.
Frisch schreef een komisch stuk met een tragisch einde. Je ziet hoe Biedermann met open ogen in de val trapt. Kun je zelfs spreken van een val? De brandstichters zijn heel duidelijk over hun bedoelingen. Herr Biedermann is gewoon te angstig om ertegen in te gaan en denkt er beter aan te doen ze te helpen dan ze voor het hoofd te stoten. Hij organiseert zijn eigen ongeluk.

Fouten herhalen

Het Biedermann-drama is een les zonder er een te willen zijn. Het stuk kreeg niet voor niets als ondertitel ‘Lehrstücke ohne Lehre’. Frisch’ theater leert ons hoe we helemaal niets leren. We hervallen in onze fouten en gaan veel te snel mee in foute dingen.
We kijken als samenleving nauwelijks op van wat in Bilzen gebeurde. Het is een enge gedachte – zo’n daad wordt ook het slachtoffer van onze meer dan menselijke gewenning. Maar het gaat nog veel verder. Haat leeft overal in onze maatschappij. De online reacties liegen er niet om: veel mensen vinden het jammer dat het gebouw leeg was.

De naakte waarheid

Bepaalde politici menen steeds maar weer te moeten ‘zeggen wat de mensen denken’ en ‘zeggen wat niet gezegd mag worden’. Alsof ‘wat de mensen denken’ niet door die politici zelf gevormd zou zijn. Alsof we niet al twintig jaar aan het zeggen zijn ‘wat niet gezegd mag worden’. In de praktijk komt het erop neer dat we steeds extremer en ruwer spreken over elkaar. Verdraagzaamheid werd ‘naïviteit’, menselijkheid werd ‘volks­verraad’.

Veel politici doen in essentie hetzelfde als Biedermann. Hij helpt de brandstichters, tegenwerken vindt hij veel gevaarlijker. Hij gaat nog net niet zover dat hij zijn eigen huis in brand steekt, maar veel scheelt het niet.

Herkent u dat gevoel, dat er zoveel gebeurt in de wereld dat we het amper nog bij kunnen houden? Wie weet er nog wat er vorige week in het nieuws was? Weet u volgende week nog wat er in Bilzen gebeurd is en dat u dit stuk gelezen hebt? Wanneer we alles samen leggen en een stap terugzetten, wordt duidelijk dat de grens iedere dag opnieuw opschuift. Onder invloed van mensen met slechte bedoelingen schuiven we steeds verder op. Wanneer zeggen we stop? Wanneer schoppen we de brandstichters van onze zolder?

Op een gegeven moment zegt een van de brandstichters tegen Biedermann: ‘Een grap is de derde beste vermomming. De tweede beste: sentimentaliteit. Maar de beste en veiligste vermomming blijft nog steeds de naakte waarheid. Die gelooft niemand.’ Hoe zullen wij reageren als iemand ons de naakte waarheid vertelt? Max Frisch interpelleert met zijn Biedermann-drama ieder van ons.

Wie is er allemaal schuldig, wanneer de vlam in de pan slaat? Wacht ons hetzelfde lot als Biedermann, of worden wij wel op tijd wakker?

Victor Wouters
De Standaard – 13.11.2019