‘Het monogame huwelijk is vooral een ijzersterk businessmodel’

Is de mens van nature bedraad om monogaam door het leven te gaan? Het valt te bezien hoe je monogamie definieert. Er is maar één ding waar de mens van nature voor gemaakt is, en dat is de voortplanting. ‘Het liefdeshuwelijk, met zijn eis tot seksuele trouw, is een recente uitvinding.’

De teelballen van een mensenman zijn groter dan die van een gorilla. Die uitrusting heeft de mensenman nodig om veel en snel zaad aan te maken. En dat heeft hij dan weer nodig om het zaad van andere mannetjes te snel af te zijn. Hoezo, andere mannetjes? Is die mensenvrouw dan niet gemaakt voor monogamie?

‘Nee, dat is ze niet’, legt evolutie- en gedragsbioloog Mark Nelissen uit. ‘De mens is een sociaal monogame diersoort, maar seksueel zijn we wat minder monogaam. Zowel mannen als vrouwen hebben baat bij overspel. Het is niet omdat we zo’n twee miljoen jaar geleden in paren gaan leven zijn, dat we alleen nog seks wilden met onze vaste partner. We zijn maar voor één ding voorgeprogrammeerd en dat is om ons voort te planten. Een man die een vast vrouwtje heeft, maar ook de buurvrouw bevrucht, scoort twee keer. En het is de buurman die het extra stel genen opvoedt, dus het is nog efficiënter ook. Een vrouw blijft op zoek naar goede genen. De officieuze sekspartner kan sterker zijn, of sneller, of slimmer.’

Dik hoofd

Dat de lossere verbanden waarin onze verre voorouders leefden, gaandeweg vervangen zijn door een samenleving waarin het koppel de basiseenheid is (althans, in onze contreien), is de schuld van onze kinderen. Die kregen in de loop van de evolutie almaar grotere hersenen en een dikker hoofd. Waardoor onze kinderen nu standaard prematuur geboren worden. ‘Een zwangerschap van elf of twaalf maanden zou beter zijn voor onze baby’s,’ zegt Nelissen, ‘maar het is technisch onmogelijk geworden voor vrouwen om van zo’n grote baby te bevallen. En omdat baby’s extra kwetsbaar geworden waren, en het langer en langer duurde voor ze op eigen benen konden staan, gingen mannen en vrouwen als koppel voor hen zorgen.’

Is dat geen toeval, had het niet even goed de groep kunnen zijn die de zorg voor de kinderen op zich nam?
‘Hier heeft allicht seksuele selectie een rol gespeeld’, zegt Nelissen. ‘Waarschijnlijk hadden de kinderen van zorgzame, monogame mannen een grotere overlevingskans dan de kinderen die in groepsverband opgroeiden. Louter omdat die mannen meer investeerden omdat ze zekerder konden zijn dat het om hun eigen genenpakket ging. Daardoor zouden de vrouwtjes een voorkeur voor monogame mannen ontwikkeld kunnen hebben, en evolutionair doorgegeven, waardoor we een (sociaal) monogame soort geworden zijn.’

Mannen zijn als muizen

‘Overspel is de ­efficiëntste uitweg uit de dwingende monogamie’
Jan Van Bavel
Socioloog

Het monogame ideaal zoals we dat nu in het Westen kennen, wijkt op twee belangrijke punten af van die sociale monogamie uit de oertijd. We vormen paren met de bedoeling dat levenslang te blijven, en alleen nog met elkaar seks te hebben. ‘Die keuze, voor een doorgedreven vorm van monogamie, hebben we als cultuur gemaakt’, zegt Mark Nelissen. ‘Wij hebben een deel van onze natuur – de hang naar veiligheid, die zich uit in monogaam samenleven – verankerd in het instituut huwelijk. Over het promiscue deel van onze natuur hebben we een sluier van moraal en hypocrisie gelegd.’

Dat seksuele exclusiviteit ingaat tegen onze biologische natuur, betekent niet dat doorgedreven monogamie een onhaalbare kaart is. ‘Er zijn veel mensen die goed monogaam kunnen zijn. Het is vooral moeilijk voor mensen voor wie seks belangrijk is.

Er zijn stellen genoeg die het met elkaar uitzingen zonder vreemd te gaan, en een minderheid van de stellen blijft tot op hoge leeftijd erg seksueel actief’, zegt Erick Janssen, hoogleraar seksuologie aan de KU Leuven. De komende jaren hopen Janssen en zijn collega’s te achterhalen wat maakt dat koppels al dan niet samenblijven; daarvoor gaat hij meer dan honderd jong gevormde koppels jarenlang volgen. Zijn team zal ze geregeld ondervragen, en registreren wat hun oxytocineniveau is. Oxytocine is een stof in de hersenen die ervoor zorgt dat mensen zich aan elkaar hechten.

Hoe graag we ook geloven dat liefde, loyaliteit, respect en doorzettingsvermogen het cement van onze relaties zijn, de rol van hersenstoffen zoals oxytocine en vasopressine blijkt niet min. Het grote verschil tussen de seksueel monogame prairiewoelmuis en de seksueel niet-monogame bergwoelmuis is een in de genen bepaald verschil in gevoeligheid voor vasopressine en oxytocine. Paart de prairiewoelmuis, dan zorgen de hersenstoffen ervoor dat de sekspartners een onuitwisbare indruk van de ander opslaan, waardoor ze later opnieuw met dezelfde muis willen paren. Worden de receptoren genetisch geblokkeerd, dan gaat de prairiewoelmuis voor verschillende partners, net zoals de bergwoelmuis.

‘Over het promiscue deel van onze natuur hebben we een sluier van moraal en hypocrisie gelegd’ Mark Nelissen – Evolutie- en gedragsbioloog

Mannen blijken net als muizen. Hoe meer variaties op het gen dat de ontvankelijkheid voor de hechtingsstof regelt, hoe minder kans op een stabiele relatie, en hoe meer kans op vreemdgaan. De ene mens is dus biologisch beter toegerust op monogamie dan de andere. Dat zag Erick Janssen ook terug in het onderzoek dat hij deed naar de redenen voor overspel. ‘Een man die vreemdgaat, is niet per se ongelukkig over zijn relatie of seksleven. De enige voorspellende factoren die we vonden, is hoe makkelijk een man opgewonden raakt én hoe weinig remmingen hij kent. Bij vrouwen die vreemdgaan, zien we vaak wel een verband met de relatiekwaliteit.’

Dat we seksuele trouw zo hoog in het vaandel gaan dragen zijn, heeft weinig van doen met hooggestemde idealen. ‘Historisch is monogamie erg verbonden met de economische functie van het huwelijk’, zegt socioloog Jan Van Bavel van de KU Leuven. ‘Hoe belangrijker eigendom in de samenleving werd, hoe crucialer het werd dat de man wist dat zijn kinderen effectief van hem waren. En dat is alleen gegarandeerd als het vrouwtje seksueel trouw is. Het huwelijk is een zakelijk contract. Niemand keek ervan op dat mensen verliefd werden op iemand anders dan hun man of vrouw.’

De ware Jakob

Sluipenderwijs ontstond het idee dat je huwelijkspartner niet alleen een zakenpartner maar een partner voor alle domeinen van het leven moest zijn. ‘Daar heeft de kerk een subtiele rol in gespeeld’, zegt Van Bavel. ‘In de zestiende eeuw werd aan de huwelijksgelofte de vraag toegevoegd of de partners uit vrije wil gekomen waren. Dat idee, dat je moest kiezen voor je partner, kreeg ruimte in de samenleving omdat overgeërfde rijkdom minder belangrijk werd. Meer en meer mensen haalden een degelijk inkomen uit arbeid, uit kennis, uit vaardigheden. De romantiek heeft daar in de negentiende eeuw op ingepikt. En zo groeide het idee van de ware Jakob. Nu zitten we met de gevolgen. Het romantische ideaal heeft ons met torenhoge verwachtingen opgezadeld. Het huwelijk is nog altijd in de eerste plaats een contract dat zijn nut bewijst op het moment dat het misgaat, om uit te sorteren wat je samen opgebouwd hebt. Daarom blijven hoogopgeleiden vaker bij elkaar dan mensen die het minder goed hebben. Ze hebben te veel te verliezen qua levensstandaard. Het monogame huwelijk is vooral een ijzersterk businessmodel.’

Het besef dat het romantische ideaal wel erg hoog gegrepen is, is ons idee van de langetermijnrelatie volop aan het transformeren. Terwijl scheiden in de jaren vijftig nog een absolute schande was, is seriële monogamie nu een realiteit. ‘Mijn indruk is dat twintigers een realistischer beeld hebben van het huwelijk’, zegt Van Bavel. In welke mate dat betekent dat ook alternatieve relatievormen zoals de open relatie of polyamorie (het hebben van meerdere geliefden, in alle openheid) veld winnen, kan Van Bavel niet zeggen. ‘Statistieken daarover hebben we niet, maar als zo’n model al ingang zou vinden, zal het toch altijd voor een minderheid zijn. Natuurlijk zijn er meerdere mensen met wie je een relatie kan beginnen. Maar hoe combineer je meerdere liefdes met het runnen van een huishouden? Dan lijkt overspel me toch een stuk efficiënter.’

Buiten het huwelijk

‘Misschien kan het ook anders’, denkt Erick Janssen. ‘De Amerikaanse radiopresentator Dan Savage drijft al jaren de spot met de hypocrisie die gemoeid is met de monogamie bij hetero’s. Hij is homo en getrouwd, en noemt zijn relatie monogamish, monogaamachtig. Onder homoseksuelen is meer bespreekbaar. Als het gaat over openheid en eerlijkheid, zouden veel heterokoppels een voorbeeld aan hen kunnen nemen.’

‘Natuurlijk zijn er andere samenlevingsvormen die net zo goed functioneren als de westerse monogame vorm’, zegt Steven Van Wolputte, antropoloog aan de KU Leuven. Van Wolputte doet al jaren veldwerk in Noordwest-Namibië. Het huwelijk is er een overeenkomst tussen twee families. Materiële goederen, zoals vee, worden overgeërfd langs de moederlijke lijn, sociale status en politieke macht aan vaderlijke kant. Wie de biologische vader is, maakt niet uit – je vader is de man met wie je moeder getrouwd is. Liefde en seks beleven mannen en vrouwen buiten dat huwelijk, niet in losse contacten, wel in langdurige, liefdevolle relaties waarin spelen – plagen, flirten, elkaar aan het lachen maken – essentieel is.

‘De vrouwen die ik daar de voorbije decennia gesproken heb, waren zeer gelukkig. Het monogame huwelijk, dat de kerk daar ook heeft proberen in te voeren, zien zij als een inperking van hun seksuele vrijheid. Het is niet de samenlevingsvorm die maakt dat mensen al dan niet gelukkig zijn. Je kunt in een monogaam huwelijk even gelukkig of ongelukkig zijn als in een polygaam verband. Dat wij monogamie als de natuurlijke vorm van de mensensoort bestempelen, is alleen maar omdat we het zo gewoon zijn. Cultuur is wat je als natuur gaat aannemen, omdat het zo vanzelfsprekend is dat je geen andere optie ziet.’

De Standaard – 23.06.2018
Van onze correspondente monogamie Eva Berghmans
Illustratie Jeroen MurréIk heb hier niets meer aan toe te voegen, enkel dat ik al zo een sterk vermoeden dat, dat dit allemaal juist is, en dat wij gemanipuleerd werden en worden om onze natuurlijke behoeften te verloochenen. Kijk rondom u, en de bewijzen vliegen je om de oren. Hopelijk zijn onze kinderen en kleinkinderen “helderziender”  en minder manipuleerbaar dan wij, en kunnen zij liefdevol en in vrede samenleven zonder daardoor gedwongen te worden. Ik wens het hen van harte!