“We zijn massaal misleid door ‘experts’ die roepen hoe we gezond kunnen blijven”
De Morgen – 27-09-18 – Marco Visscher – Bron: De Volkskrant

Vergeet wat artsen en goeroes u vertellen: we hebben nauwelijks invloed op hoe we oud worden. Laat los, die fixatie op uw gezondheid, adviseert Barbara Ehrenreich.

Als journalist schreef Barbara Ehrenreich artikelen, boeken en commentaren over de bedrieglijke mythe van de Amerikaanse droom. Ze deed aangrijpend verslag van de maanden waarin ze werkte als serveerster, schoonmaakster en kamermeisje om te laten zien dat je onmogelijk kunt rondkomen van een minimumloon. Voor een ander boek toonde ze hoe moeilijk het is om hogerop te klimmen en een kantoorbaan in de diensteneconomie te vinden.

Haar boodschap na ruim veertig jaar activistische journalistiek: wanneer je arm bent, of laaggeschoold, ziek, of vrouw, of alles tegelijk, dan sta je er in de Verenigde Staten alleen voor. Haar toon is altijd scherp, bij vlagen sarcastisch. Voor haar oeuvre ontvangt de 77-jarige Ehrenreich dit najaar de prestigieuze Erasmusprijs uit handen van de Nederlandse koning Willem-Alexander.

Eerder dit jaar verscheen haar laatste boek, Oud genoeg om te sterven. Het is een nuchtere kijk op ouderdom. Ehrenreich betoogt dat artsen, diëtisten en farmaceuten ouderen in de luren leggen. Zij verkopen hen de illusie dat we aftakeling kunnen uitstellen of zelfs voorkomen.

Wie laten zich volgens u in de luren leggen?

Ehrenreich: “Heel veel ouderen om me heen. Sinds ik een jaar of 50 werd, zag ik dat ze steeds meer energie en tijd steken in manieren om gezonder en langer te leven. Ze gingen op yoga. Ze gingen denkspelletjes als sudoku doen. Ze holden van het ene medische onderzoek naar de volgende controle. Ze hielden voortdurend hun bloeddruk en hartslag in de gaten. Ze hadden het over goede en slechte cholesterolwaarden; dan was vet niet goed, dan koolhydraten, dan gluten. Sommigen van hen zijn er erg fanatiek in. Een vriendin gaf me eens een uitbrander toen ik tijdens de lunch boter op mijn boterham smeerde. Hallo zeg, daar is boter voor bedoeld!”

Doet u dan niets om uw gezondheid op peil te houden?

“Ik zal het maar toegeven: ik ga naar de sportschool. Dat is trouwens niet bepaald een groot succes, want ik heb er aardig wat rugklachten aan overgehouden. Voor sommigen is de sportschool een obsessie. Zij zijn bevangen door het idee dat ze controle hebben over hun lichaam. Het is hun manier om niet geconfronteerd te worden met hun sterfelijkheid.”

Kijkt u daar op neer?

“Hmm, nu moet ik oppassen. Nogal wat van mijn vrienden zouden zich aangesproken voelen… Ach nee, weet u, we zijn gewoon allemaal misleid door de zogenaamde experts die voortdurend van alles roepen over hoe we gezond en vitaal zouden kunnen blijven. Het is een ideaal waarmee we om de oren worden geslagen, in elk geval in Amerika. Het is moeilijk om daaraan weerstand te bieden.”

Maar waarom zouden we weerstand bieden? Het is toch prachtig als we gezond oud kunnen worden?

“We houden onszelf voor de gek. We hebben veel minder controle over onze gezondheid dan we denken. In werkelijkheid hebben we geen idee wat sommige van de meest cruciale, microscopisch kleine cellen in ons lichaam allemaal uitspoken en aanrichten. Celbiologen – en ik ben opgeleid als eentje – weten niet eens of een immuuncel een bacterie zal aanvallen of je lichaam. Dan kun je naar de sportschool gaan, puzzels maken en sla eten zoveel je wilt, maar daar zul je niets aan veranderen. Het lichaam is nu eenmaal niet een perfect, harmonieus, soepel systeem. Het is eerder een slagveld, gekenmerkt door volstrekte chaos en oneerlijke uitkomsten.”

Waarom wilt u dat benadrukken?

“Als we dit simpele feit negeren, gaan we niet alleen overdreven geloof hechten aan onze eigen invloed op onze gezondheid, maar ook gaan we onszelf de schuld geven als er iets verkeerd gaat.”

Maar we maken toch alledaagse keuzes die hun weerslag hebben op onze gezondheid?

“Als ik een stevige drinker en roker was, ja, dan zou ik daarvoor waarschijnlijk een keer moeten betalen met gezondheidsklachten. Maar er is zo ongelooflijk veel waarvoor we níet verantwoordelijk zijn. Het is absurd om te denken dat je nog heel lang in geweldige gezondheid blijft leven als je maar goed eet en voldoende lichamelijke beweging krijgt. Het is een manier om het slachtoffer de schuld te geven. Alsof jij er iets aan kunt doen dat je ziek bent.

“Ik zag dat sentiment duidelijk toen ik hoorde dat ik borstkanker had. Allerlei mensen om me heen, inclusief artsen en verplegers, kwamen me vertellen dat het beter met me zou gaan als ik positief zou denken. Met andere woorden: als het níet beter gaat, had ik maar positiever moeten denken. Wat beledigend, om zo te redeneren. Overigens: ik dacht absoluut niet positief – en kijk, twintig jaar later ben ik er nog.”

Laat u zich dan niet geregeld onderzoeken om kwaaltjes vroeg op te sporen?

“Ik heb al die preventieve zorg opgegeven. Dokters stellen van alles voor: testen, screenings, behandelingen, zelfs als je amper ergens last van hebt. De officiële instanties raden een jaarlijkse algehele check-up inmiddels af, maar de huisarts beveelt hem nog geregeld aan. Patiënten denken al snel dat het dan wel verstandig voor hen zal zijn, ook al is er geen enkel bewijs dat mensen die zo’n jaarlijks onderzoek laten verrichten langer leven dan mensen die dat niet doen.”

Het zal mensen een gerust gevoel geven als hun gezondheid in de gaten wordt gehouden.

“Ja, dat zal wel. Maar al die knappe koppen kunnen tegenwoordig altijd wel iets vinden dat er vreemd of verdacht uitziet. Voor je het weet, willen ze nóg een test, nóg een scan, nóg een onderzoek. Sommige daarvan zijn regelrecht schadelijk voor je, zoals een biopsie, een vorm van chirurgie met kans op complicaties en bijwerkingen. Daar moeten we niet al te lichtzinnig over doen. Ik heb tegen mijn huisarts gezegd: als mij iets dwarszit, dan zeg ik het wel, maar ga niet lopen zoeken naar problemen.”

Ze noemt zichzelf een politiek activist en amateursocioloog. Barbara Ehrenreich besteedt in haar boek daarom vele pagina’s aan de politieke relevantie van de groeiende zorg om onze gezondheid. Die interesse werd volgens haar voor het eerst zichtbaar in de fitnessrage die opkwam in de jaren 70. Waarom toen?

Omdat onze samenleving ineens zo anders was geworden. We waren onze baan en ons huwelijk niet meer zeker. De wereld bood volop onzekerheid, dus trokken we ons steeds meer terug. Radicale, linkse activisten die ooit de revolutie predikten en vooropliepen bij vredesmanifestaties kozen ervoor om naar binnen te keren en aan zichzelf te werken: in de sportschool, maar ook met esoterische praktijken zoals meditatie en yoga.

Wat zegt het over een samenleving als we onze aandacht verschuiven van maatschappelijke groei naar persoonlijke groei?

“Het zegt ons dat het niet zo makkelijk is om de wereld te veranderen. Ik herken dat wel. Mijn land wordt geleid door een volslagen idioot, dus ik voel me nogal moedeloos om iets te veranderen. Maar besluit ik vandaag om het gewicht voor mijn beenspieroefeningen een paar kilo te verhogen, dan zie ik binnen enkele weken resultaat. In de samenleving kan ik het verschil niet maken, maar in de sportschool wel.”

We gingen werken aan onszelf, want in de grote boze wereld zagen we geen verbetering?

“Inderdaad. Het is verleidelijk om op deze manier voldoening te halen, maar het is kwalijk als we onze maatschappelijke en politieke idealen opgeven om dan maar onszelf te veranderen. Laten we niet denken dat je niet meer hoeft te demonstreren tegen racisme of seksisme als je je biceps traint of honderd squats doet.”

U schrijft dat de fitnessrage voor vrouwen juist een politiek statement was.

“Ja, generaties lang moesten wij vrouwen slank zijn. Vreselijk! Het was een verademing toen de sportscholen ook voor ons toegankelijk werden. De mogelijkheid om controle over ons eigen lichaam te krijgen, was een serieuze feministische doelstelling: we hoeven niet slank te zijn, we kunnen sterk zijn! Het was een bevrijding. Maar als we eerlijk zijn, zien we ook hier de keerzijde.

“De fitnessrage legde de basis voor de gezondheidsrage die maar voortwoekert. Voor iedereen is de sociale druk toegenomen om aan je gezondheid te werken. Dus als je overgewicht hebt, word je niet aangenomen voor die baan als leidinggevende, want tja, als je niet eens enige beheersing over je eigen lichaam hebt, hoe kun je dan overtuigend andere mensen vertellen wat ze moeten doen? Onze gezondheid is een maatstaf geworden om over anderen te oordelen.”

Als we sterven, houdt dat oordeel over onze levensstijl niet op, meent Ehrenreich. Je ziet het in de necrologieën die worden geschreven over beroemde mensen die zijn heengegaan. Dan staat er bij de dood van zanger David Bowie dat hij overleed aan leverkanker, waarop lezers zich afvragen: had hij die ziekte misschien kunnen voorkomen als hij niet zoveel had gerookt en gedronken?

Zelf vindt Ehrenreich dat ze op een leeftijd is gekomen dat het overlijden niet meer als een volkomen verrassing zal komen. Zoals ze het zelf droogjes stelt: ‘Als ik vanavond dood neerval, komt er vast geen politieonderzoek.’

Wanneer zijn we volgens u oud genoeg om dood te gaan?

“Ach, ik wil niet suggereren dat iedereen dezelfde houdbaarheidsdatum heeft. Volgens mij komt er voor iedereen een moment dat we voor onszelf moeten vaststellen dat het zo mooi genoeg is geweest.”

Is het niet heel natuurlijk dat we zo lang mogelijk willen blijven leven?

“Ik denk dat het natuurlijk is om te doen wat je belangrijk vindt. Dat is niet hetzelfde als de wens om zo lang mogelijk te leven.”

U moet vast niets hebben van de groep mensen, vooral in Silicon Valley, die hopen 130 jaar of ouder te worden.

“Haha, tja, een volledig nieuw niveau van narcisme! In interviews zeggen ze dat ze zich ‘ergeren’ aan de dood. Dat is de taal die ze gebruiken. Ze zien de dood als een ‘hinderlijk obstakel’, een technisch probleem dat moet worden gefixt. Nou, ik wens ze veel succes, maar ik zie met lede ogen aan dat er grote sommen geld beschikbaar zijn voor een zoektocht naar de onsterfelijkheid van de superrijken, terwijl de moedersterfte in de VS toeneemt – met name onder arme, zwarte vrouwen voor wie geen prenatale en postnatale zorg beschikbaar is. Hoe wrang is dat?!”

Wat wilt u zeggen tegen die miljardairs?

“Stel je niet zo aan. Je bent niet het centrum van het universum. Als je doodgaat – en dat gaat een keer gebeuren – zal de wereld gewoon doorgaan zonder jou. En dat is maar goed ook… Ach, wat zit ik nou te bazelen? Naar mij luisteren ze toch niet.”

Het is een boodschap die ook voor anderen relevant is.

“Zeker. Natuurlijk laten we mensen achter die ons dierbaar zijn. Voor hen is het tragisch en verdrietig als we sterven, maar we moeten ook leren om het leven los te laten. Misschien vinden we troost in de gedachte dat we een wereld achterlaten vol schoonheid, waar anderen van zullen blijven genieten. En misschien is de dood wel bevrijdend. Hoef je tenminste niet meer te luisteren naar kennissen die vinden dat je geen boter op je brood mag smeren.”

Barbara Ehrenreich (77) is een Amerikaanse journalist, commentator en politiek activist. Opgeleid in de scheikunde en cellulaire immunologie, werkte ze als onderzoeker en adviseur rondom vrouwelijke gezondheid. Ze roerde zich als socialist en feminist, en won prijzen voor essays en reportages over uiteenlopende kwesties, van dumping van gevaarlijke producten in arme landen tot de ‘cultus’ van positief denken rond borstkanker, waaraan zij zelf leed (Bright-sided, 2009).

Ehrenreich verwierf faam met Nickel and dimed, over haar werk als onderbetaalde serveerster en schoonmaakster. In vertaling verschenen Gouden bergen, De achterkant van de Amerikaanse droom, en onlangs Oud genoeg om te sterven, uitgegeven bij Atlas Contact.

Omschrijving
Oud genoeg om dood te gaan van Barbara Ehrenreich, winnaar van de Erasmusprijs 2018, is een vlijmscherp pleidooi voor een goed leven. Ieder mens ontdekt een keer dat het leven eindig is. Sommigen beseffen het als kind al, anderen pas wanneer de eerste grijze haren zich aandienen. Vaak proberen we dat besef zo snel mogelijk weer te verdringen, of we gaan ons ertegen verzetten met zalfjes, pilletjes of preventief medisch onderzoek. En dat is een misverstand, betoogt Ehrenreich in dit heerlijk nuchtere, geestige en tegelijkertijd diepgravende boek. De mens heeft namelijk nauwelijks invloed op het verouderingsproces, in elk geval veel minder dan de gezondheidsindustrie ons wil doen geloven. Het enige wat we kunnen kopen is de illusie dat we de boel onder controle hebben. En daar koop je uiteindelijk natuurlijk niet veel voor. Wat ons te doen staat is zowel eenvoudig als lastig: we moeten onze sterfelijkheid accepteren en onzekerheid aanvaarden. ‘Wat Ehrenreich beschrijft zou iedereen moeten interesseren.’ – NRC Handelsblad