Filosoof Kwame Appiah: idealen kunnen het goede in de weg zitten

Brainwash – 21.09.2019

Filosoof Kwame Anthony Appiah is niet makkelijk te plaatsen. ‘In São Paulo word ik voor een Braziliaan aangezien, in Kaapstad voor een ‘kleurling’, in Rome voor een Ethiopiër, en een Londense taxichauffeur weigerde ooit te geloven dat ik geen Hindi sprak’, schrijft hij in zijn boek Leugens die ons binden. Zodra hij begint te praten wordt het nog verwarrender, met zijn chique Britse accent.

Hoe zit dat? Zijn vader komt uit Ghana, zijn moeder uit Engeland en hij woont in New York. Maar zo stelt hij in zijn boek: die feiten zeggen nog steeds weinig over wie hij is. Want onze identiteiten zijn veel vloeibaarder dan we denken, en we hebben er een heleboel. Veel meer nog dan kleur, cultuur, klasse en gender alleen. Onzin dus om het publieke debat te laten verstarren in een stammenstrijd.

Wat hebben idealen met identiteit te maken?

‘Identiteiten schrijven idealen voor. Als ik mijn katholieke identiteit zou naleven, zou ik trouw zijn aan mijn echtgenoot, regelmatig biechten, proberen de grote zonden te vermijden en de kerk ondersteunen. Veel identiteiten houden ons het ideaal van een perfect mens voor.’

Hebben we idealen nodig?

‘Zonder idealen kunnen we niet, we hebben iets nodig om naar te streven. Idealen bieden ons modellen om naar te leven. Ik denk dat er te cynisch naar idealisten wordt gekeken, als mensen die zweven. Je kunt niet onmiddellijk of misschien zelfs nooit een ideaal bereiken, maar dat betekent niet dat het ideaal geen belangrijk onderdeel kan zijn voor het vormgeven van wat je doet.’

Wat is het nadeel van idealen?

‘Ze kunnen ook afleidend zijn. Als ik het idee heb van het ideale schilderij, vernietig ik alle schilderijen die ik maak tot ik een ideaal schilderij maak. Dan maakt het ideaal van het maken van een geweldig schilderij dat ik helemaal niets meer maak. Idealen kunnen nuttig zijn, maar ze kunnen ons ook in de weg zitten omdat het beste de vijand van het goede kan zijn. Moet je in de VS nu een democratische presidentskandidaat kiezen die het dichtst bij je idealen staat of kies je voor iemand die de oppositie kan verslaan? Als je je te veel concentreert op je idealen, eindig je misschien wel bij een Republikeinse kandidaat.’

Zou je jezelf een idealist noemen?

‘Ik noem mezelf liever een ‘meliorist’, iemand die zoekt naar manieren om de wereld te verbeteren. Je hebt niet altijd een ideaalbeeld nodig om te zien wat beter zou zijn. Ik weet eerlijk gezegd niet of het een betere wereld is als geslacht er helemaal niet meer toedoet, maar ik weet zeker dat de vormen van ongelijkheid op basis van geslacht op dit moment fout en slecht zijn. Als ik gevallen van genderonderdrukking zie, weet ik heel zeker: het zou beter zijn als dat niet zou gebeuren en hoe kunnen het voorkomen? Dus je hoeft geen duidelijk idee te hebben van wat de beste zou zijn om iets te willen verbeteren.’

Wanneer gaan idealen over in een ideologie?

‘Een ideologie is een pakket van opvattingen over hoe het zou moeten zijn. Mensen die deel uitmaken van een ideologie zien vaak niet dat de wereld niet precies zo is als de ideologie veronderstelt. Een liberale marktideologie ontkent bijvoorbeeld de vele manieren waarop markten imperfect zijn of misbruikt kunnen worden. En dus overdrijven ze de successen van de markt en zien ze overal een bevestiging dat zoveel mogelijk dingen in het sociale leven door markten moeten worden beslist. Alsof er maar één soort sociale oplossing is die voor elk geval werkt.’

Hoe komt dat?

‘Het is heel moeilijk om van ideologie te veranderen, omdat het veel makkelijker is om je aan je eigen ideaalbeeld vast te houden en tegenbewijzen als uitzondering te zien. Misschien kan ik een racist of een seksist overtuigen dat die ene vrouw uit het Caribisch gebied aardig is, maar als je een racist of een seksist bent, zet je haar in de doos met ‘speciale gevallen’ en blijf je negatief staan ​​tegenover alle andere zwarte vrouwen.’

Wat kunnen we doen om dat te voorkomen?

‘Het helpt om je bewust te zijn van deze neigingen in ons leven. Vraag jezelf af: is er een alternatief voor de manier waarop ik denk? Het zou kunnen dat die speciale gevallen die je ziet geen uitzonderingen zijn, maar juist laten zien dat je de verkeerde regel gebruikt om de wereld te begrijpen. Misschien is er wel een beter beeld?’

Heeft u dat ooit zelf ervaren?

‘Ja, ik was een zeer vrome christen en ben nu atheïst. Al heel jong had ik al wel vragen over het Christendom. Maar ik beschouwde die als moeilijke intellectuele problemen waar iemand wel de oplossing voor zou hebben. Tot ik bedacht dat ik ook mijn essentiële beeld kon veranderen, misschien was er wel helemaal geen god. Nog een voorbeeld: als tiener geloofde ik enorm in publiek eigendom. Ik was nog net geen communist, maar wel een echte socialist. Ik vind nog steeds dat dingen in publiek bezit moeten zijn, maar ik heb ook respect ontwikkeld voor goede dingen die markten kunnen doen. Ik ben nu een persoon met een gemengde visie op de markt en bedenkt per geval wat ik goed vind.’

“Idealen kunnen nuttig zijn, maar ze kunnen ons ook in de weg zitten omdat het beste de vijand van het goede kan zijn.”

Hoe kun je compromissen sluiten én je idealen volgen?

‘Idealen sturen je in de compromissen die je sluit. Als ik het voor het zeggen had, zouden we de hoeveelheid koolstof in de wereld vrij snel kunnen verminderen, omdat ik bereid ben grote offers te brengen om dat te bereiken. Maar de offers die andere mensen moeten brengen, zijn nog veel groter dan die van mij, omdat zij hun baan of hun industrie moeten opgeven. Dus ik moet bereid zijn mee te gaan met enkele compromissen. Al heeft natuurlijk niemand iets aan een compromis dat ons allemaal dood achterlaat…’

We zouden beter naar anderen moeten luisteren?

‘Ja, ik weet niet precies wat de situatie in Nederland is, maar in de Verenigde Staten is dit heel moeilijk. Onze politiek is extreem gepolariseerd. Als er een idee wordt voorgesteld door iemand van een andere partij, is dat een bewijs dat het fout is, zonder daadwerkelijk naar het argument te kijken. Het is zo belangrijk om voorbij je eigen stam te denken.’