32 jaar later: Adriaan van Dis voor de tweede keer bij de dalai lama

HUMO – Maandag 13 augustus 2018

Driedelige docureeks op Nederland 2

Adriaan van Dis sprak de dalai lama een tweede keer, 32 jaar na de eerste ontmoeting. Het resultaat is te zien in de driedelige docuserie ‘Van Dis en de dalai lama’. ‘Ik ben geen boeddhist geworden. Maar ik breng al jaren dingen in praktijk die leentjebuur spelen bij het boeddhisme. En ik heb een paar heel goeie apps op mijn telefoon.’

Interview

– U bent net terug uit India.
Adriaan van dis «We zijn aan het monteren. Daar word ik zenuwachtig van. ’s Nachts in mijn slaap is het materiaal meesterlijk en zijn de mogelijkheden oneindig. Maar voor tv gelden andere regels dan voor bijvoorbeeld een essay. Bij een geschreven stuk kun je de diepte in, nu moet ik kiezen tussen diepgang en vrolijkheid. Het zal een serie met een vrolijke diepgang worden, denk ik.»

– Het is een gesprek met de dalai lama?
van dis «Onder andere. In de serie verkennen we de opkomst van het boeddhisme in het Westen. Dertig, veertig jaar terug ging het om een klein groepje mensen die wijsheid in het Oosten zochten, nu is het iets heel breeds. En dan heb ik het nog niet over praktische toepassingen van het boeddhisme, zoals het beoefenen van mindfulness, want dan kom je al snel aan honderdduizenden geïnteresseerden. In de serie praat ik met geleerden, beoefenaars en monniken. Op die manier vergaar ik kennis om de dalai lama te gaan interviewen.»

– Bent u zelf geïnteresseerd in spiritualiteit?
van dis «Mijn moeder was theosofisch geïnspireerd, zoals ik het noem, en ik ben daardoor altijd tamelijk allergisch geweest voor alles wat met zweverigheid te maken heeft. Maar een jaar of vier geleden was ik somber. Er sloeg, zoals dat tegenwoordig heet, een golf van depressiviteit over mij heen. Toen ik me liet behandelen, kwamen er methodes ter sprake om dwanggedachten te leren beheersen en kwam ik in aanraking met mindfulness. Ik heb toen een achtweekse training gevolgd en ik moet zeggen dat die mij enorm heeft geholpen. Het zijn eigenlijk ademhalingsoefeningen: je concentreert je op het ademen, waardoor je rustig wordt en je de dingen op een andere manier bekijkt. We hebben allemaal een monkey mind, zoals dat heet. Je gedachten springen van hot naar her. Door naar de ademhaling terug te gaan komt er ruimte om de pijn of de narigheid onder ogen te komen, en kun je je perspectief veranderen. Vroeger had je een rozenkrans, een pastoor en zelfs een psychiater, maar mindfulness werkt misschien wel even goed. In de psychiatrie maakt die steeds meer opgang. En ze heeft dus een boeddhistische achtergrond.»

– Boeddhisten streven onder meer naar gelijkmoedigheid. Is dat ook niet een soort zoethouder?
van dis «Dat is één van de vragen die ik aan de dalai lama heb gesteld. Je moet in het hier en nu leven, en alleen dit moment telt, terwijl het volgens mij tijd is voor een revolutie. De kloof tussen arm en rijk, tussen opgeleid en niet-opgeleid, is zo groot, dat ik soms denk: adem in, adem uit? Sla erop!»

– Wat antwoordde hij?
van dis «Hij maakt zich ook af en toe boos. Maar hij zegt dat we een grote fout maken door ons ik onder een vergrootglas te leggen. Dat is een verwaand standpunt, als je denkt dat jij dingen kunt oplossen. Je moet je perspectief veranderen.»

– Is creativiteit gebaat bij mindfulness?
van dis «Dat heb ik me ook vaak afgevraagd. Ik sprak voor de serie met Ruby Wax, die nog niet zo lang geleden is afgestudeerd in de psychologie met mindfulness als specialisme. Mindfulness heeft haar geest helderder en geconcentreerder gemaakt, zegt ze, en ze maakt betere grappen dan ooit. Zelf ben ik zeven jaar lang in analyse geweest. Toen ik daaraan begon, was ik heel bang dat mijn creativiteit zou verdwijnen. Maar het tegendeel bleek waar. Ik heb als het ware de boomstammen uit de rivier gehaald, zodat het water beter ging stromen.
Er wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de werking van mindfulness. Dan worden bijvoorbeeld de hersenen gescand van mensen die de achtweekse cursus hebben gevolgd, en zien ze dat er echt iets is veranderd in de hersengolven. Nu, dat schijn je ook te kunnen zien bij iemand die klassieke psychoanalyse heeft gevolgd. Mindfulness is nu in de plaats van de analyse gekomen. Ik vroeg een psychiater eens: ‘Wie verkiest u, Boeddha of Freud? Ze koos voor de 2.600 jaar oude wijsheid van Boeddha. Het goede is dat je als patiënt geen boeddhist hoeft te zijn om iets aan zijn leer te hebben.»

– Het is wel zo dat je moet blijven mediteren.
van dis «O, ja. Het is net als lijnen. De breinspier moet je blijven trainen. Ik merkte dat ik die de laatste tijd had verwaarloosd, maar nu sta ik onder druk en ben ik zenuwachtig, dus ben ik weer begonnen.
Ik ben erg gevoelig voor wat ze technical related anger noemen, zie je. Ik kan in razernij uitbarsten als mijn internetaansluiting niet werkt, of als mijn computer nee zegt. Als ik die razernij nu voel opkomen, adem ik in en uit, en dan gaat het een stuk beter. Ik heb een paar apps op mijn telefoon en die leiden mij erdoorheen. Ik ben vooral fan van de app waarbij je je moet verbeelden dat je een berg bent. Maar ik behoor nog niet tot de mensen die mindful hun tanden poetsen. Of een bakje muesli eten. Of een half uur naar een walnoot staren.
Wist je trouwens dat de monniken in Azië amper mediteren? Hooguit 5 procent zit weleens op een kussen. Maar in het Westen is mediteren immens populair. Dubbelzinnig is natuurlijk dat veel van die apps uit Silicon Valley komen. Eerst hebben ze daar apparaten ontwikkeld waardoor we afgeleid worden en onze concentratieboog steeds korter wordt, en vervolgens slijten ze apps waar we rustiger van worden. Een heel populaire app, vooral bij jonge ondernemers, is Headspace. Die kost meer dan 90 euro en is miljoenen keren gedownload. Je snapt dan wel waarom sommige monniken zo glimlachen. Het is ook business.»

– 32 jaar geleden, in 1986, was de dalai lama te gast in uw boekenprogramma ‘Hier is… Adriaan van Dis’. Wist hij dat nog?
van dis «Hij deed alsof hij het zich nog herinnerde, maar toen we een fragment bekeken, vroeg hij: ‘Wie is die man met al dat haar?’ Dat was ik.»

– Wat herinnert u zich van dat gesprek destijds?
van dis «Dat hij heel slecht Engels sprak en dat de zaal vol zat met volgelingen die devoot zaten te kijken en lachten om alles wat hij zei. Dat irriteerde me. Het deed me denken aan het gedicht van Gerard Reve over de kardinaal die een wind laat, waarna zijn volgelingen zeggen: ‘Sjonge jonge, wat ruikt het hier lekker, net of iemand lever met uien staat te bakken.’ In de zaal zaten mensen die alleen maar de geur van lotusbloemen roken.»

– Hoe ging het deze keer, met alles wat u nu weet en de baat die u zelf hebt bij meditatie?
van dis «Ik ben geen boeddhist geworden. Ik heb wel een paar dingen geleerd, niet per se in het gesprek met de dalai lama – al moet ik toegeven dat het me niet onberoerd liet dat hij 45 minuten lang mijn hand vasthield. Maar ik sprak in het Franse boeddhistische klooster Plum Village met een Nederlandse non die daar al 36 jaar zit, en ik vertelde haar dat ik best een driftige jongen ben. Ze zei: ‘We hebben allemaal zaadjes in ons geplant: een zaadje boosheid, een zaadje geduld, een zaadje genegenheid en liefde. U geeft het zaadje boosheid veel te veel water, dat is een heel grote plant geworden. Probeer weg te gaan van die plant en voed in plaats daarvan het zaadje geduld.’ Ik doe dat nu een tijd en het helpt!
Het rare is dat ik onbewust al dingen in praktijk bracht die leentjebuur spelen bij het boeddhisme. Bij ‘De wereld draait door’ hield ik een keer een pleidooi voor wat ik ‘aanvallende beleefdheid’ noem. Wat moet je doen als iemand tergend vervelend is? IJzig vriendelijk zijn, omdat het vaak geen zin heeft om boos te worden. Dus wat zeg je tegen een medewerker van de spoorwegen die niet weet waarom er op perron 1 net een lege trein is vertrokken, terwijl we allemaal naar perron 4 zijn gestuurd? Dan zeg je: ‘Wat ontzettend vriendelijk dat u mij dat hebt meegedeeld.’»

– Dat noem ik passief-agressiviteit. Is dat afkomstig uit het boeddhisme?
van dis «Ach, nu lijkt het alsof ik de hele dag driftig ben. We zijn toch allemaal weleens boos? Ik probeer gewoon mijn eigen drift te temmen.»

– Gebruikt u een meditatiekussentje?
van dis «Nee, ik zit wel op de grond, maar niet op zo’n klein kussentje. Gewoon een stevig kussen. Ik heb ook geen Boeddhabeeld in huis. In Deventer heeft een handelaar voor een fortuin aan beelden staan en die zijn echt prachtig, maar ik verbied mezelf er één te kopen. Een klankschaal helpt wel. Die heb ik nog niet, maar wie weet komt die toch in huis.»

– En u gebruikt apps die u door een meditatie leiden?
van dis «Ja. (Pakt zijn telefoon erbij) Ik heb de apps doorgenomen met mijn psychiater. Dit is een goede, van mijn zorgverzekeraar. En deze mevrouw (opent een andere app) vind ik heel goed. Ze geeft bergmeditatie. Ze praat vreselijk, maar ik ben toch van haar gaan houden. Ik heb wel een half jaar nodig gehad om haar stem te dulden. En deze jongen, Andy, is ook heel goed. Maar o jee, nu lijkt het alsof die Van Dis helemaal into mindfulness is. Ik hou distantie. Kritische distantie.»