Just buy it: hoe carpe diem gekaapt werd door de consumptiecultuur

Brainwash – Roman Krznaric – 2018

In Brainwash Talks van Human buigen journalisten, schrijvers, wetenschappers, theatermakers en filosofen zich over de grote persoonlijke en maatschappelijke vragen van nu. Deze keer filosoof Roman Krznaric over de dag plukken.

Carpe diem, pluk de dag. Dat is een van de oudste filosofische idealen in de westerse cultuur. De oorsprong ervan ligt in een gedicht dat in 23 voor Christus is geschreven door de Romeinse dichter Horatius. Het gedicht bestond uit slechts acht regels. De laatste twee regels vatten samen wat Horatius wilde zeggen:

Terwijl we praten, vliegt de jaloerse tijd voorbij. Pluk de dag en laat zo weinig mogelijk voor morgen liggen.

Veel mensen vinden carpe diem een cliché, maar ik vind dat juist niet. Horatius stelde een belangrijke vraag over het menselijk bestaan. Hoe moeten we leven met de realiteit van onze sterfelijkheid? De klok tikt. Hoe moeten we onze vrijheid uitoefenen in het gezicht van de dood? Hoe leiden we een leven zonder spijt?

Ik vind het bijzonder dat het spreekwoord carpe diem 2000 jaar later nog steeds zo populair is in onze cultuur. Als je het intikt bij een zoekmachine, krijg je meer dan 25 miljoen resultaten. Op haar 81ste verjaardag liet de Britse actrice Judi Dench carpe diem op haar rechterpols tatoeëren. De heavymetalband Metallica brengt het publiek in vervoering met hun nummer Carpe Diem Baby.

Metallica – Carpe diem baby.

Je kent het waarschijnlijk uit die film met Robin Williams, Dead Poets Society. Daarin speelt hij Mr. Keating, de inspirerende leraar Engels op een jongensschool in New England in de jaren 50. Hij zegt tegen de jongens: ‘We zijn voer voor de wormen, want iedereen in dit lokaal zal ophouden met ademhalen koud worden en sterven. Carpe diem. Pluk de dag, jongens. Maak iets bijzonders van je leven.’

Dat is een inspirerend idee. Maar we raken de wijsheid van Horatius, de geest van carpe diem, kwijt. Waarom? Deels doordat we nu leven in een tijd van digitale afleiding. We bekijken het leven op een scherm in plaats van het rechtstreeks te ervaren. We kijken acht tot tien uur naar apparaten. We kijken gemiddeld 110 keer per dag op onze telefoon. Dat is het tegenovergestelde van het beleven van carpe diem.

De vraag is: Hoe krijgen we het ideaal van carpe diem terug dat Horatius ons probeerde mee te geven? Dat kan bijvoorbeeld door na te denken over de betekenissen van carpe diem.

In het Engels wordt het op verschillende manieren vertaald. De gangbare vertaling is ‘grijp de dag’, maar ‘oogst de dag’, ‘pluk de dag’, of ‘geniet van de dag’ zijn ook mogelijk. Die vertalingen komen wat minder agressief over. Die verschillen zijn er omdat carpe diem verschillende betekenissen kan hebben.

Ik raakte erg geïnteresseerd in de betekenissen van carpe diem toen ik een boek schreef met de titel Carpe diem. Ik stelde een onderzoeksteam samen en we voerden een guerrilla-aanval uit op de universiteitsbibliotheek in Oxford. We begonnen manuscripten van 500 jaar geleden te bekijken. We keken hoe mensen carpe diem hebben gebruikt van 16e-eeuwse preken tot moderne popnummers.

Na vele maanden zoeken, ontdekten we een patroon. Er zijn namelijk vijf verschillende manieren die de mensheid heeft ontdekt om de dag te plukken. Vijf verschillende betekenissen van carpe diem in de loop der eeuwen. Ik ga ze even kort samenvatten.

“Carpe diem gaat nu over koopjes jagen en met één klik online shoppen. Ik vind dat het beter moet.”

De eerste is: grijp de kansen in het leven voor ze voorgoed verdwijnen, of het nu gaat om een nieuwe carrière of het redden van een relatie.

Een tweede betekenis is: aanwezig zijn in het hier en nu. Leven in het moment. Dat is een radicaal nieuwe betekenis die een eeuw geleden niet bestond, maar dateert uit de afgelopen vijftien jaar deels door de mindfulness-beweging.

Een derde betekenis is die van spontaniteit. Gooi je elektronische kalender weg en ga experimenten aan in je leven.

Een vierde betekenis, die in de 17e eeuw erg populair was was carpe diem als hedonisme, het najagen van genot. Dan heb ik het niet over comazuipen, vreemdgaan of een overdosis drugs, maar over je zintuigen volgen; over proeven en voelen en de wereld zintuiglijk waarnemen.

Een vijfde vorm van carpe diem is een politieke vorm. Daarbij komen we massaal bijeen om politiek de dag te plukken om de wereld om ons heen te veranderen.

Demonstranten in Berlijn grepen in 1989 de gelegenheid aan om de Muur te laten vallen. Denk ook aan de Occupy-beweging of de Women’s March tegen Trump. Die mensen plukten de dag. Ze pasten het ideaal van Horatius toe op het collectief. Ze zeiden: ‘Carpamus diem. Laten we samen de dag plukken’.

Ik vind dat we die vijf manieren om de dag te plukken, moeten cultiveren. Dat is wat vrijheid in de 21e eeuw betekent. Maar ik wil me nu richten op de eerste, populairste vorm van carpe diem, die van het grijpen van kansen. De oorsprong van het Engelse woord voor kans, opportunity, is interessant. Het komt van de Latijnse uitdrukking ob portum veniens. Dat betekent: naar een haven komend. Het sloeg op een gunstige wind die je schip de haven in zou blazen. Je kunt je een kans dus voorstellen als een gunstige wind.
De vraag is: hijs je de zeilen om gebruik te maken van die wind? Of doe je dat niet omdat je bang bent om op de rotsen te lopen? Als je in het leven kansen wilt grijpen, stuit je op een aantal obstakels. Een daarvan is dat dit idee gekaapt is door de consumptiecultuur. Just do it betekent nu vooral just buy it. Carpe diem gaat nu over koopjes jagen en met één klik online shoppen.

Maar ik betwijfel of Horatius bij carpe diem zou hebben gedacht aan shoppen met één druk op de knop. Ik vind dat het beter moet.

Dit is volgens mij een van de grote existentiële tragedies van onze tijd: het marktdenken heeft onze vrijheid gekoloniseerd. Vrijheid is teruggebracht tot een keuze tussen merken. Tussen iPhone en Samsung of Nike en Adidas. Dat moet beter.

Maar er is nog een tweede obstakel als we kansen willen grijpen in het leven. Dat is onze natuurlijke aversie tegen risico. We zijn bang voor verandering en houden vast aan wat we al kennen. Daar is psychologisch bewijs voor geleverd door Daniel Kahneman en Amos Tversky. Ze vroegen mensen te wedden op het opgooien van een munt. Bij munt zouden ze honderd dollar verliezen. Maar hoeveel moet je bij kop winnen om de weddenschap aan te gaan?

Als het verlies bij munt honderd dollar was en de winst bij kop ook honderd dollar zouden de meeste mensen niet meedoen. Bij honderd dollar verlies en 150 dollar winst zou de meerderheid nog niet meedoen. Pas als het verlies honderd dollar was en de winst tweehonderd dollar zouden de meeste mensen meedoen. De pijn van verlies is dus dubbel zo groot als de vreugde van winst. Zo’n grote hekel hebben we aan verliezen.

Als je opeens de kans krijgt in Berlijn met een nieuwe baan te beginnen zul je denken aan wat er mis kan gaan en niet aan wat er goed kan gaan. Daardoor kun je die kans laten schieten. Hoe rekenen we af met die obstakels? Ik geef jullie één idee.
Ik vind dat we moeten nadenken over de dood. Je moet gaan nadenken over je eigen dood. We ontkennen de dood en reclames beweren dat we eeuwig jong blijven. We stoppen ouderen weg in verzorgingshuizen. Maar als we niet aan de dood denken, raken we de mogelijkheid kwijt vrij te zijn en de dag te plukken.

Hoe moeten we aan de dood denken? Ik stel voor dat je een nieuwe gewoonte ontwikkelt, een doodspauze waarbij je elke dag even aan je eigen dood denkt. Je hoeft je niet voor te stellen hoe je bleek en koud in een doodskist ligt. Het is meer een gedachte-experiment. Het etentje van het hiernamaals.

Stel je voor dat je dood bent en in het hiernamaals naar een etentje gaat. Daar zitten alle versies van jezelf die je had kunnen zijn als je andere keuzes had gemaakt. De versie die een saaie baan opzegde om het eerste filosofische strandcafé ter wereld op te richten.

De versie die zich niet inspande om je huwelijk te redden, waardoor je gezin uiteenviel. De versie die bijna omkwam bij een ongeluk en je leven drastisch omgooide. Dan is er de versie die alcoholist werd en nooit meer van de drank af kwam. Je kijkt naar die alternatieve versies van jezelf. Sommige benijd je. Je wilt met ze in gesprek. Andere vind je saai en wil je uit de weg gaan. Maar je kunt rondkijken en jezelf de vraag stellen: zitten er versies van mezelf bij die ik liever zou willen zijn of nog wil worden?

Als we zo’n gedachte-experiment doen om ons leven in perspectief te zien beseffen we een belangrijke waarheid over de kunst van het leven: Het leven draait om het maken van zinvolle keuzes. Kiezen kan soms heel moeilijk zijn maar je kunt het kiezen beschouwen als een creatieve ruimte waarin we de kans krijgen om het script van ons eigen leven te herschrijven.

Wat is een mens? Dat vraagt de existentiële therapeut Viktor Frankl. Zijn antwoord was: een mens is iemand die voortdurend beslist wat hij is. Als je die waarheid over het belang van kiezen begrijpt, ben je daadwerkelijk begonnen te leven volgens het credo van carpe diem: ik kies, dus ik ben.

Roman Krznaric

Later

Later bestaat niet,
Later is de dood,
Een gemiste kans,
Een onvervulde droom.

Later is een zoethouder,
Een slechte herinnering,
Een uitvlucht…
Later is van de lafaard
En de vrek,
Later is voor wie
Niet kan geven
En toegeven.

Later is niet van ons,
Maar harteloze onzin.
Later is groot beginnen
En klein eindigen
Voor wie niet bewust
Nu leeft.

Micheline Baetens