Niks geen mythe over ‘moeder natuur’, volgens dit boek is de natuur onverschillig
Th. C. W. Oudemans
Moeder natuur. De plaats van de mens in de kosmos.
Ten Have, 320 blz., € 29,99
★★★☆☆
Recensie : Trouw – Sofie Messeman – 4 maart 2020
De auteur
Theodorus Christiaan Wouter Oudemans (1951) was van 1991 tot 2014 hoogleraar wijsbegeerte aan de Universiteit Leiden. Hij is gespecialiseerd in Martin Heidegger, maar houdt zich ook bezig met darwinisten als Daniel Dennett en Richard Dawkins. Hij publiceerde onder meer ‘Echte filosofie’ (2007), ‘In natura’ (2012) en ‘Plantaardig’ (2014).
De insteek
Ook in zijn jongste boek wil hij ons ervan overtuigen dat de mens deel uitmaakt van de natuur en er in zijn wetenschap en filosofie niet zomaar buiten kan gaan staan. De natuurwetenschappen gaan sinds Newton immers uit van de foutieve aanname dat de mens een denkend wezen is dat zich kan plaatsen tegenover de natuur.
De reactie op dit mechanische wereldbeeld, de Romantiek, zit volgens Oudemans evenzeer op een dood spoor. Rousseau bijvoorbeeld klaagt dat de mens de natuur ‘in cultuur’ brengt en haar daarmee van haar oorspronkelijkheid ontdoet. Maar was die ‘oorspronkelijke natuur’ wel zo idyllisch? Oudemans noemt de natuur liever ‘het geheel van evoluties en implosies en dus een nooit eindigende opkomst en neergang zonder plan of doel.’
De overtuiging
Alles in de natuur heeft de neiging te vervallen. Mensen worden geboren en raken in verval, en hetzelfde geldt voor de kosmos, planten en dieren. Maar naast die constatering over het toenemende verval is er ook de vaststelling van het tegenovergestelde: op allerlei gebieden ontstaat er een grotere complexiteit en organisatie. Dat brengt Oudemans tot de conclusie: “Verval en organisatie gaan hand in hand. Dat gebeurt overal.”
De uitkomst
De thermodynamica biedt voor Oudemans uitkomst uit het verwarde discours over de natuur. Volgens de tweede wet van de thermodynamica neemt de entropie (chaos, verval) in een gesloten systeem in de loop van de tijd alsmaar toe, tot het maximum bereikt is. Dat impliceert dat een dergelijk systeem voortdurend van energie moet worden voorzien, wil het blijven bestaan. Dus heeft niet alleen de kosmos voortdurend energie nodig, maar ook de mens. Het is een onomkeerbaar proces. De pijl van de tijd gaat één richting uit. Vaak wordt vergeten dat ook de natuur zelf onderworpen is aan de tijd.
Oudemans’ denken staat dus ver af van de vanzelfsprekende ‘moeder-natuurgedachte’, als zouden de aarde en het leven op aarde elkaar in evenwicht houden. Voor hem geen mythologiseringen. De natuur is onverschillig, ze bestaat uit een hele reeks processen die wij nooit allemaal kunnen kennen.
De toepassing
Oudemans past het schema van toenemende complexiteit versus verval ook toe op menselijke samenlevingen. Zo zou de geschiedenis van het Paleolithicum een grote toename van technologische vernieuwing tonen, maar tegelijk ook een stijging van de risico’s en gevoelens over het onbeheersbare (buitensporigheid).
Vandaag is het onbeheersbare nog veel groter geworden. ‘Terugkeren naar de natuur’ door duurzaam te produceren in een circulaire economie, zoals sommigen bepleiten, noemt Oudemans een illusie die de lessen van de thermodynamica vergeet. We zijn op aarde immers met velen en er is weinig plaats. “Een terugkeer naar een delende verhouding met de natuur is een illusie van een mens die een slurper van energie is, die een zee van afval achter zich aan sleept.”
Redenen om dit boek niet te lezen
Cultuurhistorische studies die alles onder één noemer brengen – de kosmos, het planten- en dierenrijk, maar ook de opkomst en ondergang van menselijke samenlevingen – zijn mooi, omdat ze zo systematisch klinken, maar hebben altijd ook iets aanvechtbaars, omdat ze onvermijdelijk reductionistisch zijn.
Redenen om dit boek wel te lezen
De tweede wet van de thermodynamica is zonder meer een eyeopener waarmee de natuur op een niet-sentimentele manier kan worden beschreven. Dat is ook wat Oudemans doet: de natuur beschrijven als een systeem dat afhankelijk is van energietoevoer en in die zin onderhevig is aan verval op lange termijn. Dat hij ‘duurzame productie’ en ‘circulaire economie’ afdoet als een illusie, is als dissidente kijk best boeiend om te leren kennen.
