BOEK: De weg van de meeste weerstand

Waarom de lockdown een foute reactie is: ‘Voor de overheid is het heel prettig om samenkomen te verbieden’

LIONEL SHRIVER «Geen enkele stad kan functioneren met twee meter tussen de mensen. Premier Boris Johnson vertelde pas dat mensen weer naar hun werk kunnen gaan, maar niet met het openbaar vervoer: ronduit belachelijk.»

HUMO Want je zit de hele dag vast in het verkeer?

SHRIVER «Nou, hij adviseerde om met de fiets te gaan. De fiets! In Londen! Ik fiets al jaren overal naartoe en ik weet dat Londen een hél is. Deze stad is niet gebouwd om er te fietsen. Elke dag nemen vijf miljoen Londenaren de metro. Die hébben niet eens allemaal een fiets.»

HUMO U geldt in Engeland als één van de vooraanstaande critici van de lockdown. Wat is er volgens u mis mee?

SHRIVER «Een lockdown is geen verstandige reactie op een besmettelijke ziekte. Vanaf het begin was het vrij duidelijk voor welke mensen het virus een gevaar was. Het was volstrekt logisch geweest om ons optimaal in te spannen om oudere, kwetsbare mensen fatsoenlijk te beschermen. Dat is niet gebeurd. Nee, we sluiten iedereen op, inclusief alle jonge, gezonde mensen. Daar klopt iets niet.»

HUMO Bagatelliseert u het coronavirus nu niet?

SHRIVER «Het virus kan een behoorlijk vervelende ziekte veroorzaken. Als het eenmaal een bevolking bereikt, heeft dat onvermijdelijk de dood tot gevolg voor een aantal mensen. Naar het zich laat aanzien, is dit coronavirus wel erger dan enkele van de ergste griepvirussen, maar niet héél veel erger. Toch bereiden we ons nog altijd voor op het zwartste scenario.»

HUMO Vindt u een lockdown geen teken van zorgzaamheid?

SHRIVER «Het is juist zorgzaam om mensen gerust te stellen en controle over hun eigen leven te gunnen. Wie een lockdown in stand houdt, blijft angst verspreiden en dat heeft negatieve gevolgen.»

HUMO U bedoelt: dat leidt tot toenemend alcoholgebruik en depressiviteit?

SHRIVER «Ja, ook. Maar dat aspect krijgt al aandacht. Wat te veel onderbelicht blijft, is veel belangrijker: de verwoesting van de economie. Die maakt ons misschien niet zozeer ongezond of jaagt ons niet meteen de dood in, maar vernietigt wel ons leven. Bedrijven waar ondernemers hun ziel en zaligheid in hebben gelegd, gaan over de kop. Mensen die jarenlang met plezier naar hun werk gingen, verliezen hun baan: mensen die productief waren, die in hun werk een zinnige invulling van hun leven vonden, die gelukkig waren om met eerlijke arbeid zichzelf en hun gezin te onderhouden. En ineens wordt alles onderuitgehaald.»

HUMO Overheden gaven al aan dat ze bedrijven en mensen zullen compenseren voor de geleden verliezen.

SHRIVER «Zo’n beroep op de verzorgingsstaat hebben we nog nooit gedaan. In het Verenigd Koninkrijk wordt niet minder dan de hálve beroepsbevolking betaald door de overheid. En omdat de overheid zelf niets produceert, is er iets geks aan de hand: mensen die voor de overheid werken, betalen zichzelf. Dat kan niet eeuwig doorgaan. Een almaar uitdijende verzorgingsstaat met een steeds hogere werkloosheid leidt onvermijdelijk tot een verarmde samenleving.

»Ons leven draait niet alleen om overleven. Dat is niet waarvoor we een moderne beschaving hebben opgebouwd. De reden waarom we onze gezondheid willen waarborgen, is omdat we een zinvol en gelukkig leven willen leiden en omdat we onderdeel zijn van een groter geheel. Een mens is meer dan een wezen met een kloppend hart. Ik geef om mensen, niet zozeer in de hoop dat ze er morgen nog zijn, wel in de hoop dat ze mogen leven in vrijheid en voorspoed.»

HUMO Waar maakt u zich zorgen om?

SHRIVER «Het is niet de economie van één land die wordt stilgelegd, om te zien of die daarna terug tot leven kan worden gewekt met een hoop investeringen en leningen van de overheid. Nee, we doen het met álle landen tegelijk. Dit is het omvangrijkste én meest beangstigende experiment dat we ooit hebben meegemaakt.»

HUMO Maakt u zich zorgen om uw situatie en toekomst?

SHRIVER «Oók, ja. Ik ben 63. Ik heb nog pakweg achttien jaar te gaan. Ik wil niet dat het waardeloze jaren worden. Ik hoop dat mijn leven nog vol mogelijkheden en optimisme zal zijn, en ik wil meemaken dat er films van mijn boeken worden gemaakt.»

HUMO U hebt net een nieuwe roman uit.

SHRIVER «Tja, dat boek kan nu natuurlijk alle publiciteit gebruiken. Kijk, het gaat niet om mij, maar ik neem de coronacrisis persoonlijk en word er depressief van. De vooruitzichten worden er niet beter op, niet voor mij en niet voor veel anderen.»

HUMO Dus verkiest u de economie boven de gezondheid van ouderen en zwakkeren?

SHRIVER «Alsof onze economie en onze gezondheid losstaan van elkaar! Hoe zorgen we voor de ouderen? Dat doen we als samenleving, met een overheid die daar geld van alle belastingbetalers in steekt, met speciaal opgeleide mensen die hun talenten en tijd inzetten om anderen te verzorgen. Dat is toch óók economie? Helaas is ‘economie’ behoorlijk abstract. Mensen horen dat woord en denken aan rijke directeurs en beleggers. Ze denken niet aan hun werk of hun pensioen.

»De economie is allesbehalve abstract. Het gaat over al die oneindige details en onbenulligheden, over allerlei ongeschreven regels en protocollen tussen eindeloos veel mensen uit alle windstreken, die het mogelijk maken dat we in welvarende, dichtbevolkte steden wonen, waar we kunnen eten wat ver weg is verbouwd zonder erover te hoeven nadenken. Het is dankzij een economie dat we elkaar niet afmaken, want zo basaal is het. Ik heb geen idee hoe ik zelf mijn voedsel zou moeten verbouwen. Als ik niet naar een supermarkt kan, zal ik verhongeren. En als ik lang genoeg honger heb, sla ik mijn buurman op zijn hoofd en beroof ik hem van zijn avondeten.»

HUMO Voor uw laatste roman, ‘De Mandibles’ uit 2016, moet u lang hebben nagedacht over waartoe een afbrokkelende economie kan leiden.

SHRIVER «Ja, ‘De Mandibles’ gaat over de ineenstorting van de Amerikaanse economie, verteld vanuit het perspectief van meerdere generaties van dezelfde familie. Ik heb daarvoor gekozen, net omdat economie een abstract begrip is. Ik wilde illustreren wat er in het leven van alledag kan gebeuren als de waarde van een munt daalt, je spaargeld verdampt, je je baan verliest, je niet meer in staat bent om jezelf en je gezin te onderhouden. Zoiets is gruwelijk. Het duurt even voor mijn verhaal op gang komt, want een economische ineenstorting heeft een lange aanloop. Tot een kool opeens 38 dollar kost.»

HUMO Met politie in elke rij in de supermarkt om de orde te bewaren.

SHRIVER «Ja, en een run op wc-papier, totdat je het nergens meer kunt krijgen…»

HUMO Wat hebt u toen geleerd van uw gedachte-experiment?

SHRIVER «Omdat ik zo heb nagedacht over de gevolgen van economisch verval, denk ik dat ik een beter inzicht heb in wat er op het spel staat. De meeste mensen besteden geen aandacht aan de betekenis van overheidsleningen – en dat begrijp ik goed – maar ik vertel je: ze kunnen je leven ruïneren. In de krant lees je terloops over de onafwendbare inflatie, maar daar is niets terloops aan! Als die een zekere grens overschrijdt, kan de situatie volledig uit de hand lopen. Maar we kunnen ze niet onder controle houden, omdat we de rente al jaren niet kunnen verhogen: de schulden zijn te hoog. We zijn in een hoek gedreven: niets of niemand kán de inflatie nog in bedwang houden. Dan heb je geen normaal functionerende samenleving meer. (Wrang lachje) Maar ja, dat hebben we nu natuurlijk ook niet, als iedereen thuis moet blijven…»

‘Sommigen zoeken de antwoorden in de wetenschap, maar ‘de wetenschap’ bestaat niet. Anderen hopen op ‘de politiek’, maar die mensen hebben geen idéé wat ze moeten doen, en willen vooral niet het verkeerde doen.’

GRIEZELIG HANDGEKLAP

Lionel Shriver geeft graag vorm aan haar leven met drastische, eigenzinnige beslissingen. Ze is geboren als Margaret Ann, maar voelde zich altijd jongensachtig en toen ze 15 jaar was, veranderde ze haar naam in Lionel. Als twintiger trok ze weg uit Amerika om op allerlei plekken in de wereld te gaan wonen: in Nairobi, Bangkok, Tel Aviv en Belfast, en nu al geruime tijd in Londen. Vrijwel elke zomer gaat ze terug naar New York, de enige plek in de Verenigde Staten waar ze gehecht aan is geraakt.

Daar was ze ook in 2001, toen twee vliegtuigen zich in de WTC-torens boorden. Mensen hielpen en steunden elkaar toen om een ongekende crisis te boven te komen. Nu het nieuwe coronavirus heeft toegeslagen, denkt ze er vaak aan terug.

HUMO Ziet u verschillen of vooral overeenkomsten?

SHRIVER «Het valt niet te vergelijken. Van 9/11 is me de samenhorigheid bijgebleven. Er was een gedeeld gevoel: we zaten allemaal in hetzelfde schuitje. Mensen die je normaal gesproken niet zou opmerken op straat, bestonden ineens. Ze waren niet langer passanten die je straal voorbijloopt: ze waren mens geworden. Er was een sterk bewustzijn dat we samen in een unieke tijd in een unieke stad leefden, dat we hetzelfde meemaakten en voelden.»

HUMO Je zou denken dat het coronavirus hetzelfde doet met een land.

SHRIVER «Precies, maar het tegendeel is het geval. Ik merk vijandigheid op straat. Het is bevreemdend om te zien hoe krampachtig mensen om elkaar heen lopen en zelfs oogcontact mijden. Iedereen eist zijn persoonlijke ruimte op en sommigen zijn er heel militant in. Ons wordt nu aangeleerd om andere mensen te zien als een bedreiging. Iedereen is nu potentieel een wandelend coronavirus.

»Het vooruitzicht dat deze social distancing nog maanden duurt, of zelfs jaren, vind ik ontzettend deprimerend. Het is letterlijk antisociaal en vernietigt elk gevoel van samenhorigheid: het is ieder voor zich. Je beschermt jezelf en je familie, alle anderen zijn vijanden… Ik vind dat afschuwelijk.»

HUMO Zo houden we wel het virus in bedwang.

SHRIVER «Nou, het is ondertussen bevestigd dat die social distancing amper een epidemiologisch effect heeft. Vooral mensen in ziekenhuizen en verzorgingstehuizen raken besmet, net als de mensen die er werken en hun huisgenoten. Die besmetting is voornamelijk het gevolg van voortdurend nauw contact met iemand die het virus draagt, en daar is geen sprake van als je boodschappen doet. Maar toch moeten we keurig in eindeloze rijen achter de lijn wachten aan de kassa, volgen we braaf de pijlen op de vloer, en word je aangekeken als landverrader als je iets te lang twijfelt over welke pot pastasaus je in je winkelmandje wilt stoppen. Het is een absurd theater.»

HUMO Ziet u niet ook een opleving van solidariteit: we doen boodschappen voor oudere buren en maken stoeptekeningen voor opa en oma?

SHRIVER «In Londen zie ik dat niet gebeuren, maar zoiets is natuurlijk mooi.»

HUMO En we spreken eindelijk waardering uit voor mensen die in de zorg werken.

SHRIVER «O, u hebt het over clap for care! Elke donderdagavond moeten we in het Verenigd Koninkrijk om 8 uur applaudisseren voor het zorgpersoneel. De eerste keer had het een gevoel van spontaniteit en oprechte betrokkenheid, maar nu? Nee, sorry, ik ben er geen fan van.»

HUMO Bent u het zorgpersoneel dan niet dankbaar?

SHRIVER «Ik ben niet ondankbaar, maar er is iets griezeligs aan. Het doet me denken aan Noord-Korea: al die mensen die op commando met een stralend gezicht overijverig klappen (zet grote, blije ogen op en klapt overdreven in haar handen). Het is een wekelijks corvee geworden, een gedwongen buiging naar de engelen van de gezondheidszorg.»

HUMO En wie niet meedoet?

SHRIVER «O wee! De kuddementaliteit is hier zo erg dat mensen je aangeven of publiekelijk beschimpen als je je niet aan de regels houdt. Dat is geen nationale eenheid meer, maar massaal conformisme. Elk tegengeluid wordt bespot en in de media grotendeels genegeerd. Journalisten zijn een spreekbuis van de overheid geworden, hier in Engeland toch. Het is eng om te zien hoezeer ze de dictaten van de overheid klakkeloos overnemen en doorgeven: krant en televisie brengen exact dezelfde propaganda.»

HUMO Misschien zijn journalisten huiverig om desinformatie te verspreiden.

SHRIVER «Juist als de wereld zo ingrijpend verandert als nu, moeten we elkaar scherp houden en zelfstandig nadenken. Als er zo duidelijk sprake is van conformisme, met maar weinig kritische vragen, dan word ik vanzelf wantrouwig. Zelfs als de andersdenkenden het verkeerd blijken te hebben, moet je ze alsnog aanhoren.»

‘Er is nu een precedent gecreëerd voor wat de overheid en de politie zich mogen veroorloven. Voor een overheid is het natuurlijk heel prettig om het recht op samenkomen af te nemen, want hoe kun je dan nog protesteren?’ 

VERWOESTE ECONOMIE

Lionel Shriver had al een handvol romans op haar naam, zonder bijster veel succes, toen ze in 2003 doorbrak. ‘We Need to Talk About Kevin’ werd bekroond en verfilmd. Het relaas van een moeder wier zoon een bloedbad aanrichtte op school, sloot naadloos aan bij haar genre: beklemmende verhalen met hoofdpersonages voor wie de lezer met moeite sympathie kan opbrengen.

Shriver snijdt graag ongemakkelijke thema’s aan. In ‘Big Brother’ ging het over vetzucht, in ‘De wereld na zijn verjaardag’ over echtelijke ontrouw, en in haar nieuwste, ‘De weg van de meeste weerstand’, heeft ze het over de obsessie om fit te blijven. Een recensent schreef eens dat ze ‘messcherpe satire’ bedrijft en ‘de ironie van de tijdgeest’ weet te vangen. Steeds vaker roert ze zich in het publieke debat. Toen ze een column kreeg in The Spectator, een gerespecteerd conservatief weekblad waarvan Boris Johnson ooit hoofdredacteur was, werd ze geprezen om haar vrije, onafhankelijke geest en haar elegante stijl.

HUMO De experts waarop onze democratisch gekozen regeringen leunen, zeggen dat de lockdown een noodzakelijke maatregel is. U schrijft romans en columns. Op welke basis trekt u hun wetenschappelijk gefundeerde oordeel in twijfel?

SHRIVER «Om zelf tot een wetenschappelijk gefundeerd oordeel te komen lees ik over de ideeën en theorieën van epidemiologen die er meer van weten dan ik. En wat blijkt? Er bestaan in dat vakgebied uiteenlopende opvattingen. Een aanzienlijke groep gereputeerde epidemiologen meent dat de lockdown onnodig en destructief is. Een virus heeft een eigen leven, zo luidt een theorie, en trekt volgens een klassieke boog door een samenleving: daar valt weinig aan te doen. Voor zover we kunnen zien, lijkt dat het geval bij het nieuwe coronavirus.»

HUMO Dat u geen diploma in de epidemiologie hebt, ziet u niet als een bezwaar om een mening te formuleren?

SHRIVER «Uiteraard is dat geen bezwaar. Er is ontzettend veel informatie beschikbaar, maar je moet er wel naar zoeken.»

HUMO U bent sceptisch over de lockdown. Waarin bent u dan anders dan de mensen die sceptisch zijn over vaccinaties?

SHRIVER (verbaasd) «Ik zie geen enkel verband. Ik baseer mijn mening op de wetenschap.»

HUMO De mensen die vaccinaties afwijzen, zullen dat ook zeggen.

SHRIVER «Luister, dat is echt onzinnig. De wetenschap heeft aangetoond dat vaccinaties doeltreffend en veilig zijn, en de argumenten van de anti’s zijn al lang onderuitgehaald. Deze lockdown is daar niet mee te vergelijken. Nog nooit heeft de wereld op een besmettelijke ziekte gereageerd door zowat de hele economie stil te leggen. Dan kan er toch geen wetenschappelijk bewijs zijn dat zo’n lockdown werkt, of wel? We hébben geen ervaringen uit het verleden – met cijfers en statistieken – om te beweren dat deze reactie de juiste is. Niemand maakt mij wijs dat een lockdown een wetenschappelijk onderbouwde reactie op het virus is.»

HUMO Maar dit coronavirus is ongezien.

SHRIVER «Néé, niet het virus is ongezien, wel onze reactie erop. Er zijn meer dan genoeg vergelijkbare virussen geweest, inclusief SARS. Deze lockdown is werkelijk uniek.»

HUMO Denkt u dat onze politieke leiders maar wat doen?

SHRIVER «Ik vrees het. Iedereen lijkt te hunkeren naar een vaderfiguur, iemand die weet hoe het zit en wat er moet gebeuren. Sommigen zoeken de antwoorden in ‘de wetenschap’, maar ‘de wetenschap’ bestaat niet: het zijn gewoon een aantal geleerden die onderzoek doen en met verschillende inzichten komen aandraven. Anderen hopen op ‘de politiek’, maar daar zitten mensen die geen idéé hebben wat ze moeten doen, en die vooral niet het verkeerde willen doen. Dat is verontrustend, maar het is niet anders.»

HUMO Hoe komt u erbij dat politici geen idee hebben hoe ze met het virus moeten omgaan?

SHRIVER «Begin dit jaar deden de meesten het nog af als onbeduidend. Ze vonden het niet nodig om hun land of de gezondheidszorg erop voor te bereiden. Bijna van de ene op de andere dag sloeg dat om. Waarom? Overcompensatie. Omdat ze het eerst grandioos hadden onderschat. Er was géén planning, dus de beleidsmakers begonnen te flippen. Dat bleek erg besmettelijk: de ene regeringsleider na de andere gooide het land op slot, ogenschijnlijk zonder enig benul van de immense consequenties. Het is alsof ze een mug wilden doden met een kanon.»

HUMO Sommigen zeggen dat de staat macht naar zich toe wil trekken.

SHRIVER «Ja, er zullen vast regeringen zijn die er genoegen in scheppen om burgerrechten overboord te gooien, maar ik heb niet zulke paranoïde gedachten. Veruit de meeste ambtenaren en beleidsmakers zijn welwillende mensen die onbewust het belang van hun werk opkrikken door met de beste bedoelingen steeds nieuwe regels te bedenken. Ze willen graag íéts doen. En ze willen zeker niet verantwoordelijk worden gehouden voor de dood van burgers. Maar laten we wel wezen: ze lijden aan een vorm van bijziendheid, want ze zijn verantwoordelijk voor de totale verwoesting van de economie.»

HUMO En nu nemen ze fundamentele burgerrechten af, zonder dat ze al te veel weerwerk krijgen.

SHRIVER «Zo blijkt weer hoe makkelijk het is om een volk te intimideren en te manipuleren. In naam van de veiligheid zijn we bereid vrijheden op te offeren, zelfs het recht om je huis te verlaten of bezoek te ontvangen. Bangmakerij is een standaardtechniek: autoritaire leiders wijzen graag op dreigende gevaren van buitenaf. Nu, in West-Europa zijn de intenties ongetwijfeld redelijk onschuldig, maar als een staat structureel autoritairder is geworden – ook als dat zonder kwade bedoelingen is gebeurd – kan het ontsporen.»

HUMO Wat bedoelt u daarmee?

SHRIVER «De Britse politie heeft al boetes uitgedeeld aan mensen die in hun eentje midden in een groot grasveld aan het zonnebaden waren. In New York werd een vrouw tegen de vloer gewerkt door meerdere politieagenten tegelijk op een perron van de metro, omdat ze geen mondkapje droeg. Maken zulke mensen de samenleving werkelijk onveiliger? Ik dacht het niet. Het draait om de eis tot absolute gehoorzaamheid.»

HUMO Is dat dan het begin van tirannie?

SHRIVER «Een tirannie kan onbewust ontstaan. Je krijgt intimidatie, mensen worden bang, ze geven elkaar aan. Je kunt maar beter gehoorzamen en afstand houden, of anders… krijg je een boete, dan maken we de lockdown nog wat strikter. Er is nu een precedent gecreëerd voor wat de overheid en de politie zich mogen veroorloven in een ogenschijnlijk nog altijd moderne democratie. Dat is beangstigend, zowel voor de economie als voor onze burgerrechten en vrijheden.»

HUMO Als je vrijheden eenmaal weggeeft, is het moeilijk om ze terug te krijgen?

SHRIVER «Precies. Zelfs je recht om buiten over de stoep te lopen is nu voorwaardelijk, iets wat ze je elk moment kunnen afnemen. Dat geldt ook voor het recht op samenkomen met andere mensen. Voor een overheid is het natuurlijk heel prettig om dat af te nemen, want hoe kun je dan nog protesteren? Er was onlangs een demonstratie in Hyde Park in Londen en sommigen werden gearresteerd. Dat is toch niet zoals het hoort?»

               SORRY, FOUTJE!

Na ons gesprek stuurt Shriver een haast verontschuldigende e-mail: ‘Omdat ik zo geïsoleerd leef, heb ik bij contact met een real other person de neiging verbaal te exploderen.’ Maar er zal nog één en ander nasmeulen, zegt ze. Ze bereidt zich voor op een lange strijd. ‘Eén van de grote vergissingen die veel mensen maken, is te denken dat alles voorbij zal zijn als de lockdown wordt opgeheven. Volgens mij is de lockdown pas het begin. Het zal voor overheden belangrijk zijn dat die ook achteraf gerechtvaardigd zal zijn. Dus hebben ze alle belang bij een overdrijving van het gevaar.’

HUMO Waar zal dat volgens u toe leiden?

SHRIVER «Er komt een moment dat we op deze periode zullen terugkijken en ons zullen afvragen of het werkelijk zo’n vreselijk virus was. We zullen het aantal coronadoden in een historische context plaatsen en het afwegen tegen andere doodsoorzaken. Dan zal het ons opvallen dat in 2018 anderhalf miljoen mensen stierven aan tuberculose: een getal waar we met corona zeker onder zullen blijven en waar niemand zich toen echt druk om maakte.»

HUMO Zonder een grootschalige lockdown was het aantal coronadoden misschien veel hoger geweest.

SHRIVER «Misschien. Maar als je kijkt naar de cijfers uit verschillende landen, volgt het verloop een vergelijkbaar patroon, ongeacht het beleid. Er is absoluut geen statistische correlatie tussen hoe strikt de lockdown was en de mate van besmettingen. Als we vervolgens die cijfers afwegen tegen de economische gevolgen van de maatregelen, zullen we zelf conclusies moeten trekken. De overheid zal dat niet voor ons doen. Geen enkele beleidsmaker zal zeggen: ‘Oeps, dat was waarschijnlijk een foute inschatting van ons. Sorry!’ De vernietiging zal zo immens zijn dat niemand bereid is daarvoor de verantwoordelijkheid te nemen. Het wordt dus heel moeilijk om de waarheid boven tafel te krijgen. Dat zullen wij, gewone burgers, moeten doen, want er is nog lang geen einde aan de propaganda in zicht.»

HUMO Als de reactie op het virus overtrokken was, zoals u stelt, wanneer krijgt u dan gelijk?

SHRIVER «Dat zal nog járen duren. Maar ik heb geduld. Het is frustrerend dat mijn mening geen enkel verschil maakt: dat hoort bij de frustraties van de journalistiek. Ik geloof niet dat mijn columns het overheidsbeleid zullen veranderen. Als commentator sta je langs de zijlijn.»

HUMO En als u ongelijk krijgt?

SHRIVER «Ik zou het heerlijk vinden! Het zou fantastisch zijn als achteraf blijkt dat hooguit een paar ongezonde bedrijfjes zijn gesneuveld en dat er snel een golf van nieuwe creativiteit en ondernemingszin kwam die mensen aan het werk zet, hun leven weer kleur geeft en de zon doet schijnen. Maar kijk om u heen. De halve winkelstraat is dicht, de werkloosheid schiet omhoog. Gelooft ú het?»

BOEK: ‘De weg van de meeste weerstand’ van Lionel Shriver verschijnt op 4 juni bij Atlas Contact.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *